GRAMÁTICA LÍNGUA TICUNA

 

POPERA I TICUNAGAῧ

NAWA ICUA’ῧ

 

 

 

 

 

 

Professor: Damião Carvalho Neto – Atchigücü

                                                            Correção: João Juvito Campos

 

SUMÁRIO:

 

CONSIDERAÇÕES INICIAIS. 3

APRESENTAÇÃO.. 6

O ALFABETO TICUNA REGULARES.. 7

PRODUÇÃO DE PALAVRAS COM TRÊS CLASSES DE VOGAIS. 7

SÍLABAS QUE USAM NA LÍNGUA TICUNA.. 8

ESTUDO DOS VERBOS.. 9

FORMAÇÃO DE PALAVRAS COM CONSOANTES.. 10

CLASSIFICAÇÃO DOS ARTIGOS.. 11

ESTUDO DO VERBO SER.. 12

ESTUDO DE PARTÍCULA   A, I, GA, PA, TA, YA. 12

ESTUDO DE VERBO PARTIR NA LÍNGUA TICUNA (TE). 13

ESTUDO DOS PRONOMES.. 14

PRONOMES DEMONSTRATIVOS.. 16

PRONOMES INTERROGATIVOS ( ? ). 17

O ADJETIVO.. 18

MODO DOS VERBOS.. 21

TEMPOS DOS VERBOS.. 23

OS ADVÉRBIOS = A’ITCHI 25

A INTERJEIÇÃO.. 30

MORFEMAS:. 31

ESTUDO DE AÇÃO CURTA = ÃTCHI 31

ESTUDO DE AÇÃO RÁPIDA = CÜÜ.. 32

ESTUDO DO PRONOME PESSOAL, NÚMEROS E GENERO       COM VERBO DAR.. 32

NÚMEROS NATURAIS. 34

CALÉNDARIO DO ANO. 35

NOME DAS PARTES DO CORPO HUMANO. 36

PARLENDA.. 37

TRAVALÍNGUA.. 38

ESTUDO DE CONHECIMENTO DE PLURAL (gü). 41

ESTUDO DE CONHECIMENTO DE SINGULAR. 41

PALAVRAS BÁSICAS USADAS NO COTIDIANO.. 45

VERBO MATAR (MA’). 49

VERBO EM TICUNA.. 50

VERBO TRABALHAR =PURACÜ.. 50

NOMES DE QUELÔNIOS. 50

NOMES DE ANIMAIS DE PENA. 51

NOMES DE PEIXES.. 53

NOMES DAS FRUTAS.. 55

NOMES DE ANIMAIS MAMÍFEROS. 59

OBJETO INCORPORADO: OBJETO QUE ESTÁ DENTRO DO VERBO. 61

EXERCÍCIO PURACÜGÜ. 63

HISTÓRIA DA CANOA.. 64

NOME DE MADEIRAS.. 65

ATIVIDADES PRÁTICAS. 68

SÍLABAS (rü) com seu significado. 70

WERBUGÜ = VERBOS.. 72

EXERCICIO DE EXPERIÊNCIA.. 82

ANEXOS: 94

 

CONSIDERAÇÕES INICIAIS.

            Tido como língua isolada, sem relação com nenhuma família lingüística, o ticuna é falado por uma grande população, cuja maioria vive no Brasil, habitando de forma espalhada, uma extensa área do alto Solimões.

Importância da linguagem

A comunicação é o processo mediante o qual um emissor envia um mensagem codificado a um receptor, quem uma vez a escuta, e observa o decodifica(o entende) e gera uma resposta.só tem uma comunicação quando se dá.retroalimentação, e dizer se tem o receptor se converte em emissor e o emissor em receptor.

Formas de comunicação

COMUNICAÇÃO ORAL: são os debates, fórum, discurso conferencia cotidiano e outros.

COMUNICAÇÃO VISUAL: se realiza por meio de televisão, cinema, publicidades, pinturas e desenhos.

COMUNICAÇÃO ESCRITA: são cartas, livros, jornais e formas literárias.

COMUNICAÇÃO CORPORAL: se realiza por meio do corpo, os sinais, teatro, gestos e outros.

COMUNICAÇÃO GESTUAL: são características ou gestos e a linguagem para os surdos.

COMUNICAÇÃO TATO: esta forma de comunicação se realiza por meio de sistema braile (linguagem para os cegos) aperto de mão e abraço e outros.

 

 

Aprender e escutar

SABER ESCUTAR É UMA ARTE E UMA NECESSIDADE. PARA DESENVOLVER A CAPACIDADE ESCUTAR É NECESSÁRIO.

- Prestar atenção aos que nos dizem.

- Entender a mensagem escutada.

- Diferenciar o essencial de secundário.

- Perguntar quando as idéias parecem confusas.

- Transmitir uma mensagem.

PARA TRANSMITIR UMA MENSAGEM EM FORMA CORRETA E CONVINIENTE.

- Apresentar em forma clara as idéias.

- Empregar términos o significados semelhantes a os escutados.

- Vocalizar adequadamente.

- Atender unicamente o conteúdo exposto e não acumular nem restantes dados.

 

NÜIRAῧ I ÜMATÜῧ 1ª EDIÇÃO                                                                                                                                                                                           Tchorü taãemaã tchanaümatü i nhaã ngu’ẽẽtae pe’ca’ ya guamã ya dua’tagü ya Ticunagü rü tama Ticunagü rü natautchaῧca’ nanawümatüῧ i Ticunagawa rü tagucüa’gawa.

Rü name ni’ĩ i aicuma nawatangue i nhaã ngu’ẽẽtae na yeeraãcü nüῧ i cua’ῧca’.

PERÜ NGUERUῧ

 

 

Ya

 

Damião Carvalho Neto – Atchigücü

 

 

Apresentação

 

A nossa etnia Ticuna é composta mais de 45.000 membros que vivem em 227 aldeias ao longo do rio Solimões, no estado do Amazonas, próximo à fronteira do Peru e da Colômbia. Representam a maior população indígena em relação aos demais grupos existentes no país.

Passando mais de 300 anos de contatos com a população regional continuaram falando a língua materna, até hoje.

Em todas nossas aldeias existem escolas.

O material que utilizamos nossas escolas provém geralmente, de fora, não correspondente a nossa realidadee atual nem as nossas necessidades básicas.

Por estes motivos, para alfabetizar as crianças, senti a necessidade de um material próprio, uma vez que maioria não domina a língua Portuguesa.

A aprendizagem e o domínio da escrita e da leitura da língua vão valorizar, também, a nossa cultura, permitindo – nos aprender com mais facilidade o Português e conhecer melhor como funciona as escolas indígenas.

 

Reflexão

“O homem não aprende sozinho, mas em comunhão com outros homens”.

(Paulo FREIRE)

 

 

 

 

 

O ALFABETO TICUNA REGULARES

                                                                                                               Há 22 letras no alfabeto ticuna

A= a

B= be

C= tche

D= de

E=e

F= efi

G= ye

I=i

M=emi

N=eni

NH= eni-aga

NG= eni-ye

O=o

P= pe

Q= que

R=eri

T= te

TCH= te-tche-aga

U=u

Ü=ü

W=          daburu-we

Y= ipitchu-ru

 

 

 

 

 

 

 

A PRODUÇÃO DE PALAVRAS COM TRÊS CLASSES DE VOGAIS.

ORAIS                              NASAIS                                          LARINGAIS                       

Arawiri = sardinha              Ãtape = cobra                               A’wü = espécie de sapo

 

Eruma = jatuarana             ẽtcha = urubu-rei                           E’e = suzo

Irimawa = limão                  ĩcü = tatu                                        I’turi = bem- ti- vi

Otere = sapota                     õῧ = cipó                                        O’wü = breu

Ui = farinha                         Ũ = ir                                             U’cawe = besouro

Ü = fazer                              ῧca = rato                                      Ü’a’cü = sol

 

A

E

I

O

U

Ü

Orais

Ã

ĩ

õ

Ũ

Nasais

A’

E’

I’

O’

U’

Ü’

Laringais

 

ALFABETO TICUNA IRREGULARES SÃO 07 LETRAS

J = yota

L = eli

K = ca

S = etchi

V = we

X = tchi

Z = ye

 

 

 

ACENTUAÇÃO NA LÍNGUA TICUNA

Trema (¨) Ex: üü = fogo

Glotal (‘) Ex: O’wü = breu

Til (~) Ex: ῧca = rato

SÍLABAS QUE USAM NA LÍNGUA TICUNA

NHA               NHE               NHI               NHO               NHU               NHÜ

NGA               NGE               NGI               NGO               NGU               NGÜ

TCHA             TCHE              TCHI             TCHO             TCHU           TCHÜ

WA                WE                  WI                 WO                 WU                 WÜ

YA                  YE                    YI                  YO                   YU               YÜ

REPRODUÇÃO DE PALAVRAS COM AS SÍLABAS

Nhatü = terra                                   Ngawe = cuia                    Tchawü = milho

Nheta = onde                               Ngetchaῧ = amor                  Tchecu = flauta

Nhicae = capinar                        Ngi = casar                             Tchinü = abacaxi

Nhomane = carapanaúba                     Ngobü = jabuti                       Tchorü = meu

Nhuma = hoje                             Nguga = inabu             Tchutchi = azagaia

Nhügatchi = descolocado                     Ngü = sim                                 Tchüta = noite      

Waü = preto                                Yatü = homem

Weri = passarinho                      Yewae = Cobra- grande

Wiya = urinar                              Yii = fedorento

Wocu = bacu                              Yoca = jacarétinga

 (Wu) ?                                       Yuücü = pajé

Wüca = caçar com cachorro      Yüü = domingo

 

ESTUDO DOS VERBOS

 

Características dos verbos em Ticuna.

Os verbos apresentam, em seu início, uma marca que indica pessoa (prefixo pessoal).

Exemplos = cua’ãtchiruῧ.

Natchibü = ele come

Napuracü = ele trabalha 

Nape = ele dorme

Werbugü nanawae’gü nü’ῧ i unetaῧ i duῧῧ werbugü arü ügü i ngemaῧ.

Cuaãtchiruῧ:

(Tchama )    tchapuracü tchatchibü tchapowae tchipa

(Cuma)     cupüracü cutchibü cupowae quipa

(Nüma)     napuracü natchibü napowae nipa

(Ngima)     ipuracü itchibü ipowae iyapa

(Tüma)     tapuracü tatchibü tapowae tipa

(Tomagü)1º tapuracüegü tatchibüegü tapowaegü tipaegü

(Yiemagü)2º tapuracüegü tatchibüegü tapowaeegü tipaegü

(Pemagü)     pepuracüegü petchibüegü pepowaegü pipaegü

(Nümagü)     napuracüegü natchibüegü napowaegü nipaegü

(Ngimagü)    ipuracüegü itchibüegü  ipowaegü iyapaegü

(Tümagü)      tapuracüegü tatchibüegü tapuraüegü tipaegü

FORMAÇÃO DE PALAVRAS COM CONSOANTES

Aru            =chocalho                                 Ngowa           = mucura

Berure      =abelha                                     Ota                 = galinha/galo

Cowü        =veado                                      Peta                = festa

Dawü        =gavião – real                          Queture          = maracajá

E’ne          =periquito                                                   = marca de tópico (e),início de frase      

Feneẽcü    = caçador                                 Tutu                = tamborim

Goe           = voar                                         Tchatü            = tamanduá - bandeira                                                                          

I’turi          = bem-te-vi                                 U’cawe          = besouru

Mucawa    = espingarda                           ü’ῧ                 = remedio

Na’ne        = arma /flecha                          Wo’recü        = moça nova

Nhaĩ          = porco – espinho                   Yomeru        = tapereba

                                  

 

 

O SINAL INTERROGATIVO (?)

Se usar este ponto de interrogação em Ticuna igual como em português para indicar uma pergunta.

Ex: Este homem trabalha bem?  = Daa yatü rü meã napuracüῧ?

       Esta mulher trabalha bem?  = Dae ngee rü meã tapuracüῧ?

 

CLASSIFICAÇÃO DOS ARTIGOS

 

ARTIGOS

MASCULINO

FEMININO

 

SINGULAR

PLURAL

SINGULAR

PLURAL

DEFINIDO

O

OS

A

AS

INDEFINIDO

UM

UNS

UMA

UMAS

ATCHIGUGü

                       YATÜῧ

                  NGEῧ

 

      WÜIEWA

        MUWA

       WÜIEWA

        MUWA

AICUMA NGOῧ

             RÜ

             RÜ

           RÜ

             RÜ

TAMA AICUMA NGOῧ

             WÜI

        WÜIEGÜ

           WÜIE

          WÜIEGÜ

 

 

WE’GU NANUῧ I  ATCHIGUGÜ

 

Exemplos = Faãtchiruῧ

 

Rü yatü ya powaewa puracücü. = O homem que trabalha na pescaria.

Rü yatügü ya powaewa puracücügü = Os homens que trabalham na pescaria.

Rü nge’e itaüwemü. = A mulher fez comida.

Rü nge’egü itaüwemügü = As mulheres fizeram comida.

Wüi yatü naüweῧ = Um homem fez canoa.

Wüi yatügü nanaügü ya ngue. = Uns homens fizeram a canoa.

Wüie ya nge’e wotura itamu. = Uma mulher está tecendo aturá.

Wüie ya nge’atagü wotura itamugü. = Umas mulheres estão tecendo aturá.

ESTUDO DO VERBO SER

Tchi’ ĩ.

Tchama rü ngu’nücüã tchi’ ĩ.

Ti’ ĩ.

Tüma rü a’tchi’ie ti’ ĩ.

Cui’ ĩ.

Pa De’reecü Cuma rü e’na Betaniacüã cui’ ĩ?

Qui’ ĩ.

Cuma rü e’na ngueruῧ qui’ ĩ?

Ni’ĩ.

Cowü rü nainecüã ni’ ĩ.

Iyi’ ĩ.

Ngima rü Berecüã iyi’ ĩ.

Iya’ ĩ.

Ngima rü Mariatchucüã iya’ ĩ

ESTUDO DE PARTÍCULA   A, I, GA, PA, TA, YA.

PRODUÇÃO DE PALAVRAS COM PARTÍCULA.

Da’wee tüῧ narü meẽẽ a yuücü.

Pajé curou o enfermo.

Natchibü a ngobü.

O jabuti come.

Yatü nü niu i ore.

O homem conta história.

Peduru nayama’ ga airu ga ῧpa.

Pedro matou o cachorro faz dias.

Decürana ngeri iü ga ineeacü.

Decürana fez bolsa ante ontem.

Nhiã petawataĩ Pa tchamücü.

Vamos para festa meu amigo.

Pa tcho’rü maüne.

O meu coração.

Cuma  tchuneẽwa ta cuῦ i  moῦ?.

Manhã você vaí pescar?

Yicama ta petawa tchaῦ?

Depois que eu ía para festa?

Ãtape nima’ ya yatü.

O homem mata a cobra.

Monere  nü nadau ya ãtape.

Manoel viu a cobra.

 

 

 

 

 

ESTUDO DE VERBO PARTIR NA LÍNGUA TICUNA (TE).

Penaütchimüῧgü namaã ya werbu partir (te).

 

01 – Mate i ü’ü.

02 – Tchete i woratchia.

03 – Waite ya de’pe.

04 – Ca’ute ya dene.

05 – Wai’te i mürapewa.

06 – Büte ya nguethcipe.

07 – Wite i popaya.

08 – Pote i cupu.

09 – Date ya tomacatchi.

10 – Nga’ute i natchiru.

11 – Püte ya ngawe.

12 – Tche’te ya naĩ.

13 – Tchote ya taü.

14 – Tcho’te i mürapewa.

15 – Tchute i poῦ.

16 – Ngau’te ya nguba.

17 – Büte I bῦbῦ.

 

                                   PURACÜGÜ

Naicutüwa arü taretchimüῧ peügü namaã ya werbu (te).

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………...

 

 

 

ESTUDO DOS PRONOMES       

Pronomes possessivos, palavras a partes – ore i tama ingicuῧ.

De’agü i nüῧ iuῧ tee arü ni’ ĩ rü pronome potchetchiwu ni’ ĩ i naega.

Faãtchiruῧgü – Exemplos

01 – É meu papel          Tchorü popera ni’ ĩ.

02 – É minha                  Tchorü ni’ ĩ.

03 – É seu papel            Curü popera ni’ ĩ.

04 – É seu                       Curü ni’ ĩ.

05 – É nosso papel         To’rü popera ni’ ĩ.

06 – É nosso                   To’rü ni’ ĩ.

                  

Pronomes Objetivos

Os pronomes Objetivos substituem o nome da pessoa ou coisa que recebe a ação.

Deagü i teeῧ unetaῧ rü pronome obyetchiwu ni’ ĩ i naega. ( Toῧ, cuῧ, nüῧ ).

Pronomes objetivos como palavras partes. (to i de’amaã inguicuῧ ni’ ĩ )

Exemplos =  faãtchiruῧ.

01 – ele – lhe                                       nüῧ.                                                   Tchoῧ namu.

02 – eu –vi                                          nüῧ tchadau.                                        Cuῧ naqua’.

 

 

Observar:                                                                                                  Nüῧ tchadau.

01 – me – mim                                     tcho’rü.                                           Tama ngiῧ nadau.

02 – ti                                                   cuῧ.                                                 Tü’cüῧ tüῧ nanga.

03 – ele – eles                                     nüῧ.                                                Bemana peῧ nacua’.

04 – ela – elas                                    ngiῧ.                                                  Toῧ nibumüẽẽ.

05 – ele – ela (família)                       tüῧ.                                                   Tüῧ natchi.

06 – eles (vocês)                                peῧ.

07 – nós (não  os ouvinte                to’ῧ.

 

ATIVIDADES = PURACÜGÜ

Exemplos de pronome possessivos = Faãtchiruῧ i pronomi potchetchiwugü.

  1. Peyawüyetüῧ i de’agü i pronomi potchetchiwugü.

 

Tama no’rü popera ni’ ĩ.

Tchorü dapi rü name.

Nhaã ni’ ĩ i curü tchapatu.

Natauma i perü ona.

Tama nagu’ i curü puracü.

Torü metchawa natchibü.

Tama name i torü poperagü.

Tama norü ni’ ĩ ya ĩpata.

Nangau i tchorü daῦ.

Nhaã ni’ ĩ curü tara.

Natauma peru puracü.

Ngirü tama nagu’ i ona.

Marü name i torü puracü.

Tama name torü dea.

 

 

Pronomes objetivos como infixos.

Exemplos = faãtchiruῧ.

Nanatchau ya ngue = ele pinta canoa.

Nanaümatü iyurna = ele escreve jornal.

PRONOMES DEMONSTRATIVOS

Os pronomes demonstrativos são: (esse, essa, este = yea), (esses,essas, estes=yeagü),  (esta = nhaã),, (isso, isto=nhema), (issos, istos=nhaãgü), (aquele=yima), (aqueles=yimagü),

(aquela=ngema), (ngemagü=aquelas), (aquilo=yema), (aquilos=yemagü).

Exemplos = faãtchiruῧ.

Natura i nhaã.

Guma rü namatchane.

Yema rü napora.

Nhema rü itoe.

Taguma nüῧ tadau i yemagü.

Gumagü rü nidüraegü.

Iyada’wee ga nhemagü.

Yemagü ni’ ĩ ga ngita’aῧ.

Ngemagü i paῧgü inaaiyagü.

Yea de’a rü name.

Yima yatü rü naporaütchi.

Yeagü I duῧῧgü rü inicagüῧgü.

Nhaã ni’ ĩ I curü popera.

PRONOMES INTERROGATIVOS ( ? )

Os pronomes interrogativos indicam, pergunta (quem? e qual?).

Naegagütchigü i nüῧ ngemaῧ i ca rü pronome interrogativo ni’ ĩ  i naega.

 

Exemplos = faruῧgü.

01 – Quem?= te’e?

02 – Qual? = ngeῧrüῧ?

 

ATIVIDADES = PURACÜGÜ

Tee ni’ ĩ ya yima?

Tee ti’ ĩ ya yiema?

Ngeῧrüüῧ ni’ ĩ i curü tchapatu?

Ngueruῧ ni’ ĩ  i Taremücü  e’na?

Nheẽ ti’ ĩ  ya cue yae?

 

O ADJETIVO

 

Os adjetivos nos indicam como são os subistantivos.

Ngema de’a i nüῧ i uῧ na nhuãcü yiĩῧ i wüi duῧῧ rü e’na ngemaῧ rü adiyetivu ni’ ĩ i naega.

Exemplos = faãtchiruῧ.

  1. Bonito = meῧ.      02- Comprido= maῧ.           03- Branco = comüῧ

ADJETIVOS DE QUALIDADE

Bonito                                 = meῧ.       Muito bonito                     = meetchicü.

 

Mal                                      = tchieῧ.  De bom caráter (pessoa) = aicumacü

.

Exemplos =faãtchiruῧ

  1. Nangema i popera i meῧ.
  2. Wüi ya yatü a mecümacü ni’ ĩ.
  3. Natauma i mürapewa i maῧ.
  4. Pacü ngite rü wüi i yatü i matchaneῧ ni’ ĩ.
  5. Nangema i natchiru i  comüῧ.
  6. Tama tchorü ni’ ĩ i tara itchieῧ.

 

ADJETIVO DE QUANTIDADE

Em português são palavras como: muito, muitos, pouco, todos.

Em Ticuna são palavras como: muῧ, muῧma, no’re, guῧma.

 

Os números = numerugü.Exemplos = faãtchiruῧ

Um = Wüi.   a) Muῧma i tcho’ni natchugü.

Dois= tareb) Guῧma i ota nayue.

Três = tamae’pü..c) Tare i buῧgü naaiyagü.

Quatro = Ãgümücü.d) Muepücüna natautchica ya Dereecü.

Cinco= Wüime’pü.

 

ADJETIVOS DE COMPARAÇÃO

Exemplos = faãtchiruῧ

Em português são: mole, muito mole, pequeno, mais pequeno,qual que, o melhor de todos.

Em Ticuna são: doῧ, doo’tchi, name nameẽtchi, iraῧ, iraüra, ngegumaraῧ, guῧ arῧ yeera i meῧ.

 

ADJETIVOS DEMOSTRATIVOS

Tagawa rü adyetiwugü i tüῧ unetaῧ ni’ ĩ i naega.

Os adjetivos demonstrativos são: (esse, essa = nhaã ), (este, esta = yea), ( aquele = yima),

EXEMPLOS = FAÃTCHIRUῧ

Esse homem (presente ) nhumatama – nhaã jatü.

Aquele homem (passado) marü natchiga i deaῧ - yima yatü.

Se for homem (futuro) ngupetüῧ ta tchiga – yima yatüta.

 

ADJETIVOS DESCRITIVOS

Adyetiwugü i descritiwu ni’ ĩ ngema de’a natchiga i wüi i ngemaῧna nanhurüῧ i norü cor, rü e’na norü ta, rü e’na nüῧ niu na nhuãcü nayiĩῧ.

Adjetivos de cor

  1. Vermelho = dauῧ.                                                  05- Marrom = waraῧ.
  2. Amarelo = de’eῧ.                                                    06- Preto = waüῧ.                         
  3. Azul = yauῧ.                                                             07 – A lalanjada = deraῧ.
  4. Azul verde claro = yauraῧ                                       08 – Branca = comüῧ.

 

 

 

ADJETIVOS DE CONSISTÊNCIA

Ngema de’a natchiga i wüi i ngemaῦ nananhurüῦ na yi’ĩῦ rü adyetiwu i consistência ni’ ĩ i naega.

Exemplos = faãtchiruῧ.

01 - Grosso = pamüῦ.

02 – Aguado = yau’tchiüῦ.

03 – Pó = Ãtee’ῦ.

 

ADJETIVOS DE TAMANHO

Ngema de’a natchiga i wüi i ngemaῦ arü ta rü adyetiwu i tamanhu ni’ĩ i naega i tomagawa.

01 - Pequeno = iraῦ.05 – Grosso = tapütaῧ.

02 - Grande = a’ῦ/ taῧ.06 – Fino = iramena’aῧ.

03 - Comprido = maῧ.07 – Alto = matchaneῧ.

04 - Curto = nuῦῧ.08 – Baixo = nutchaneῧ.

 

ADJETIVOS INTERROGATIVOS

Ngema de’a i nüῧ ngemaῧ i Ca natchiga iwüi i duῧῧ rü e’na ngemaῧ rü aiyetiwu ni’ ĩ i naega.

01 - Que ? = Ta’acü?

02- Qual? = Ngeῧrüüῧ?

03 – Quantos = nhure?

 

 

 

 

MODO DOS VERBOS

 

Werbu arü modugüwa nüῧ tacua’ ega wüi duῧῧ nüῧ niumare rü  e’na  nüna naca rü e’na nanamu.

Os modos do verbo são quatro:

01 – Indicativo (ĩdicatiwu) nüῧ niumare i taa’cü Itaú.

02 – Imperativo (Ĩperatiwu) wüieῧ imu’gu.

03 – Subjuntivo (tchubyῦtiwu) norü tü’cüῧ nanaῦῦ i taa’cü.

04 – Interrogativo  (Ĩ terogatiwu) Ca nüῧ ngemaῧ.

 

Exemplos =Faãtchiruῧ

O modo indicativo é o modo mais usado. Todos os verbos em esse modo indicam  que está passando agora mesmo.

Ngeguma nüῧ niumare i taa’cü Itaú rü ngema rü modu ĩyicatiwu  ni’ ĩ i naega.

01 – Trabalha = napuracü.                            04 – Canta = nawiyae/ ncaüῧ.

02 – Está trabalhando = inapuracü.            05 – Pinta = nanaTchau.

03 – Ele corta = nanawi/ nayadaye.

 

 

O MODO IMPERATIVO

O modo imperativo expressa uma ordem direita. Se use o sinal de exclamação para indica-lo.

Rü  ngema wüieῧ imu’gu rü modu ĩperatiwu ni’ ĩ i naega ngegumarüῧ nhaã faruῧ (!).

 

EXEMPLOS = FAÃTCHIRUῧ

 

01 - Se senta                                         inarüto!

02 – Senta                                           irüto!

  1. - Levanta                                          inatchi!
  2. - Levantam-se                                 ipetchigü!
  3. - Sentam– se                                   iperütogü!

      06  - Me dá                                           Tchona naâ!

 

 

 

O MODO SUBSTANTIVO

O modo substantivo se usa quando quer expressar o “para” ou “para que”.

Ngema modu tchubyῦtiwu ni’ ĩ i ngeguma nüῦ icua’tchaῦgu i ngema norü tü’cüῧ nanaüῧ i ta’acü.

 

Exemplo = faãtchiruῧ

01 – Ele sabe                                                     nüῧ nacua’.

02 – Estuda para que conhece                         nangu’ nanüῧ inacua’ῧca’.

03 – Trabalha                                                    napuracü.

04 – Trabalhar para que come                          napuracü nanatchibüῧca’.

 

O MODO IMTERROGATIVO

O modo interrogativo trata de uma ação não segura, e se use com os sinais de pergunta.

Ngema modu ĩterogatiwu ni’ ĩ i ngeguma Ca nüῧ ngemagu rü tamaã nüῧ yaugu i marü taaicuma

Yi’ ĩ  i ngema naütcha.

 

Exempls = Faãtchiruῧ

01 - Ele vai a Amaturá manhã?                     Moturawa ta naῦ i moῦ?

02 – Ela vai a Tabatinga manhã?                 O’tawa ta iῦ i moῧ?

 

TEMPOS DOS VERBOS

 

O tempo do verbo nos disse quando acontece: hoje, ou ontem, ou vai a passar manhã.

Nhema Werbu arü tẽpu rü tamaã nüῧ niu na nhugu naüpetü: Nhuma, rü  e’na ine rü  e’na moῦ ta.

Há três tempos do verbo: Nangema i tamae’pü i werbu aru tẽpugü.

  1. Tempo presente – nhumatama i üῧtchiga.
  2. Tempo passado – marü ngupetüῧtchiga.
  3. Tempo futuro - ingutchaῧῧtchiga.

O tempo da ação está indicando o conectivo que aparece enquanto o sujeito e o predicado. O sujeito é a pessoa, animal, ou coisa e o predicado é o que faz o sujeito.

Ngema tchuyetu nhaῧ rü duῧῧ nhaῧtchiga ni’ ĩ rü ngema duῧῧ üῧ rü ngema ni’ ĩ  preyicadu nhaῧ.

Coneqtiwu rü ngema ni’ ĩ  i de’a  i tchuyetumaã rü preyicadumaã nügü inayaῦ: i, ga, ta.

   

TEMPO PRESENTE = NHUMATAMA I ÜῧTCHIGA

     Para o tempo presente se use os conectivos: ya, rü, i, a, . Ngeguma nhumatama iuῧtchiga ide’agügu rü tẽpu presente ni’ ĩ i naega rüta coneqtiwu ni’ ĩ i naega.

 

EXEMPLOS = FAÃTCHIRUῧ

01 – Napuracü ya yatü.

02 - Tchuneẽcü nanatchuu  a airuwe rü de’tchi.

03 – Yatü nüῧ niu i ore.

04 – D’awee tüῧ narü meẽẽ a yuücü.

 

Também há palavras  apartes que indicam o tempo presente.

01 – Hoje (aqui)                              nhu’ma.

02 – Hoje (em outro sítio)          nhu’cü.

03 – Agorinha                                 nhu’matama.

04 – Em esse dia                            nhaã inguneῧgu.

05 – Em nesse tempo                    nhamaῧcüü.

06 – A partir de hoje                       nhu’maücü.

07 – Essas horas                            nhu’gumaãcü.

 

TEMPO PASSADO = MARÜ NGUPETÜῧTCHIGA

 Para o tempo passado se usa o conectivo (ga).

Ngeguma ngupetüῧ tchiga ide’agügu rü tẽpu passado ni’ ĩ  i naega rü conequitiwu (ga) maã tide’agü.

EXEMPLOS = FAÃTCHIRUῧ

01 – O menino se  caio                             narüngu ga bucü.

02 – O remo foi bonito                               name ga naemü.

03 – A flor era muito bonita                      nameẽtchi ga putüra.

Também há palavras a partes que indicam o tempo passado.

01 – Ontem                                                                 ine.

02 – Ante ontem                                                      ineacü.

03 – Semana passada                                          yüü ga gupetücügu.

04 – O mês passado                                              tauemacü  ga gupetücügu.

05 – Em ano passado                                           taunecü ga ngupetücügu.

06 – Faz muito tempo                                            nucümaütchi.

 

TEMPO FUTURO = INGUTCHAῧῧTCHIGA

Parar o tempo futuro se usa o conectivo (ta).

Ngeguma  ngema i ngutchaῧῧtchiga ide’agu rü tẽpu futuro ni’ ĩ  i naega rü tide’agü namaã i conequitiwu (ta).

EXEMPLOS = FAÃTCHIRUῧ

  1. Tchawürügu ta tchuneẽwa cuῦ.
  2. Yicama ta natüwa tchaaiya.
  3. Moῦ ta coreuwa tchaῦ.

Também há palavras a partes que indicam o tempo futuro.

01 – Amanhã                                        moῦ.

02 – Passado amanhã                                    Pa’maãcü.

03 – Próximo mês                                 nai a tauemacügu.

  1. Próximo ano                                    nai a taunecügu.

OS ADVÉRBIOS = A’ITCHI

O advérbio explica melhor o verbo nos indica como faz ação.

Advérbio significa ( demais,algo e demais que passa do limite.)

  •  

 

EXEMPLOS = FAÃTCHIRUῧ

01 - De’paracü a’itchi nanau na napuracüῧ.

02 - D’eparacü gostou de mais de trabalhar/ do trabalho.

03 – Atchigücü a’itchi nanau na napowaeῧ.

04 – Atchigücü gostou de mais de pescar/ da pesca.

 

ADVÉRBIOS DE LUGAR

Nhaã ayiwerbiu i tamaã nüῧ i uῧ na ngeta nangemaῧ rü e’na ngeta naüpetüῧ

i ta’acü rü ayiwerbiu de lugar ni’ ĩi naega.

 

EXEMPLOS = FAÃTCHIRUῧ

01 – Aquinua/numa.10 – No centrodau’tchitawa.

02 – Láyea. 11– Na roçana  anewa

03 – Encimadauῧwa. 12 – No outro ladotocutüwa

04 – Abaixonhatüwa. 13 – Foradüetüwa

05 – Dentroai’epewa 14 – Rio encimadauquena

06 – Pertongaicamawa.           15 – Rio abaixotawaama.

07 – Outro ladoyeacutüwa.16 – A esquerdato’wewa..

08 – Em cimanaetüwa.17 – A direitatügünewa.

09 – Abaixo de natüῧwa.

 

 

ADVÉRBIOS DE TEMPO

Nhaã ayiwerbiugü i tamaã nüῧ iuῧ na nhugunangupetü i ta’acü rü ayiwerbiu Yi tẽpu ni’ ĩ i naega.

 

EXEMPLO = FAÃTCHIRUῧ

01 – Hojenhu’ma.

02 –Agorinhanhu’maütchitama.

03 – Agora              nhu’cü/ nhu’gumaãcü.

04 – Ontemine.

05 – Amanhãmoῦ.

06 – Recentenge’waca.

07 – Mais tarde            yicüra.

08 –Amanheceryangunetchaῧgu.

09 – Passado amanhã moῦacü/pa’maãcü.

10 – Próxima semananai a yüügu.

11 – Próximo ano nai a taunecügu.

12 – Próximo mêsnai a tauemacügu.

13 – Mês passadotauemacü a ngupetücügu.

14 – Em tardeyauanecü.

15 – Meio diatocutchigu.

16 –Todos os diasguῧ i nguneῧgu.

 

                                               PURACÜGÜ

Penaü’tchimüῧgü namaã ya ayiwerbiu de tẽpu.

Produza as frases com advérbio de tempo.

 

 

ADVÉRBIOS DE MODO

Nhaã ayiwerbiugü i tamaã nüῧ i uῧ na nhuãcü naüῧ i ta’acü rü ayiwerbiu de modu ni’ ĩnaega.

 

 

EXEMPLO = FAÃTCHIRUῧ

01 – Devagar meã.

02 – Rápido                      pa’a.

03 – Mal tchiri.

04 – Com forçaporaãcü.

05 – Com dificuldade gu’tchaãcü.

06 – Com facilidadeta’utchaãcü.

 

 

ADVÉRBIOS DEQUANTIDADE

Nhaã ayiwerbiu i tamaã nüῧ i uῧ na nhureepücüna naüῧ i ta’acü rüe’na iraruwa rüe’na

Poraãcü rüe’na wena naüῧi ta’acü rü ayiwerbiu de quãtidayi ni’ ĩi naega.

 

EXEMPLO = FAÃTCHIRUῧ

 

01 – Um poucoiraruwa.

02 – Muitomuῧma.

03 – Uma vez wüicana.

04 – Muitas vezesmue’pücüna.

05 – Outra vezwena.

 

 

 

ADVÉRBIOS INTERROGATIVOS

Os advérbios interrogativos se referem para geral ao lugar, ao tempo ou ao modo, por meio de uma pergunta.

Nhaã ayiwerbiu i camaã nüῧ i uῧ i natchiga i ngeta rü nhugu nanaüῧ i ta’acü rü ayiwerbiu i Ĩ terogatiwu ni’ ĩi naega.

 

EXEMPOLS = FAÃTCHIRUῧ

 

01 – Onde?Ngeta / nheta?

02 – Quando?Nhugu?

03 – Quanto?Nhure  ?

04 – Para que?Ta’acüca’?

05 – Por que?Tü’cuῧ?

 

ADVÉRBIOS DE NEGATIVOS

Nhaã ayiwerbiugü i tamaãnüῧ iuῧ na tama naüῧ rüe’na tauta rüe’na taguma naüῧ

i ta’acü rü ayiwerbiu i negatiwu ni’ ĩi naega.

 

EXEMLOS = FAÃTCHIRUῧ

01 – Jamaisbai.

02 – Não (presente)tama.

03 – Não (futuro)tauta.

04 – Não ( imperativo)ta’ῦ.

05 – Nunca ( presente/passado) taguma.

06 – Nunca (futuro) tagutama.

07 – Ainda tauta, taῦta, tautama.

08 – Será impossível queta’ucürüwa.

 

 

ADVÉBIOS DE RESPOSTA

Os advérbios que se usam em dar resposta a uma pergunta se chamam advérbio de pergunta.

Nhaã ayiwerbiugü i ngaῧgawa meῧ rü ayiwerbiu de resposta ni’ ĩi naega.

 

EXEMPLO = FAÃTCHIRUῧ

01 – Bomẽcü.

02 – Está bemmarü name.

03 – Não seitama nüῧ tchacua’.

04 – Claro que simnhemaãcü.

05 – De nadatauῧma

06 – Já marü

07 – Serio aicuma

08 – Vou fazer (conforme a ordem) pa’a

09 – Quando (passado)ye’guma

10 – Onde nge’ta

11 – Porquee’rü

12- Comonhama

13 – Quemte’e

 

OUTROS EXEMPLOS

01 - Tchoῧ nangema i po’irü naranha.

02 - Namaã tchataetchaῧ woo nanoretama yi’ ĩῧ.

03 - Cuῧ namaã tchata’e i ngeguma tchoῧ nangemagu i to.

04 – Yeguma tchoῧ namugu rü Moturagu namaã tchata’e.

05 - Itchaῧãtchitchaῧ notürü napuama.

06 –Pa’a namaã tchatae naῧpa nayayieῧ.

07 – Tchorü taewa iyaüi naruataü.

08 – Nhiã tupaucawa taĩnhegumatchi nangemagu i ngutaque’e.

09 - Nüetama ega ngeta nüῧ cuyangaugu rü nua naga!

 

A INTERJEIÇÃO

Nhaã de’agü i ngema ore iba’iãtchiacü namã i de’aῧ rü ĩteryetchaῦ ni’ ĩi naega.

EXEMPLOS = FAÃTCHIRUῧ

01 – Ai! aitcha.

02 – Assim e’na/õe’na.

03 – Tem razãocü - cümecü.

04 – Exclamação de surpresa não agradável                              Ca meã.

05 – Exclamação de surpresa de agradável                                     ai.

06 – Não sei                                                                                       awa’i.

07 – Pode ser                                                                                   cüna ni’ ĩ.

08 – Olhe                                                                                           düca’.

 

GRAU DE SUPERLATIVO

Grau de superlativo e intensificador é o que aumenta, intensifica uma característica de um nome, um modo de ser, de conhecer.

Em português, um exemplo de intensificador é o sufixo.

ÍSSIMO / ÍSSIMA.

 

EXEMPLO = FAÃTCHIRUῧ

01 – Lento – lentíssimoturaütchi.

02 – Belo – belíssimomeẽtchi.

03 – Pouca – pouquíssimonoreütchi

Naootchi, Tchipaütchi, Nüῧ tchacua’ütchi, nangaütchi, Ngiῧ naaῦütchi.

MORFEMAS:

A MORFEMA GENITIVO

Tcho’- rüCu - rüNo - rü

  1.  

 

 

 

 

 

 

 

A MORFEMA DATIVO

 

Tcho’- ῧ                                    Cu - ῧ                                     Nü - ῧ                                               

  1.  

 

 

 

                  A MORFEMA LOCATIVO

 

Tcha - tchibüῧ - wa                          Cu - peῧ - wa                               na - aiyaῧ - wa

 

1ºp. comer   locativo               2ºp.   dormir  locativo                         3ºp.    bainhar    locativo

 

ESTUDO DE AÇÃO CURTA = ÃTCHI

EXEMPLO =FAÃTCHIRUῧ

  1. Ni -  pe -  ãtchi               ga                   wüwürü.

 

3ªp. Raização curta

 

De dorme pouco

  •  

 

  1. Ni -  ca  -  ãtchi                          ga                   tchatü.

 

  1.  
  2.  
  3.  

 

  1. Ni -  yu  -  ãtchi              ga                   ai.
  2.  
  3.  
  4.  

 

 

ESTUDO DE AÇÃO RÁPIDA = CÜÜ

        

Exemplo = faãtchiruῧ

  1. Cutchinerugü rü   i ni tene  taanü  cüü  tchib¨ca’. 

3ºp.nominal prefix Raiz conjunto ação Nominal tipo de Rápida barulho

                  

                                                                                            

  1. Puracütanüῧgü rü        i ni  tchene   tanü   cüü  fa’ianeca’.
  2. 3°p.nominal     prefixo Raiz conjunto  ação nominal  Roçarápida

                                               

  1. Beetanüῧgü rü i ni be’ne tanü  cüü beeca’.
  2.  
  3.  

 

ESTUDO DO PRONOME PESSOAL, NÚMEROS E GENERO       COM VERBO DAR

           1ºP.  Tchama                                      tchana’ã                                        singular.

2ºp.   Cuma                                     cuna’ã                                            singular.

3ºp.  Nüna                                       nana’â                                            singular.

3ºp.  Tüma                                       tana’ã                                            singular.

3°p.  Ngima                                      ina’ã                                              singular.

 

   1ºp.pl  Tomagü                            tana’ãgü                   plural.

   1ºp.pl  Yiemagü                           tana’ãgü                   plural.

   2ºp.pl  Pemagü                            pena’ãgü                  plural.

   3ºp.pl  Nümagü                            nana’ãgü                  plural.

   3ºp.pl  Tümagü                            tana’ãgü                   plural.

               3ºp.pl  Ngimagü                          ina’ãgü                     plural.

                        ESTUDO DE DISCURSO INDIRETO

Discurso indireto, não existia garantia de que a outra pessoa falou jeito que é contado. 

EXEMPOS = FAÃTCHIRUῧ

Pedro disse que  Maria está grávida.

Peduru nüῧ iugu a’ i Moria i ããcü.

                                Alguém fala que Pedro disse.

A’-indica que alguém falou, não se dá certeza sobre quem falou e sobre aquilo que foi falado.

  1. Pedro disse que Maria estava grávida.

Peduru nüῧ i ugu a’ Moria i ããcü.

  1. Pedro disse que Hilda irá embora.

Peduru nüῧ i ugu a’ Iuda rü tiῦtchaῧ.

      Pedurru nüῦ i ugu a’ Iuda rü tiῦ.

      Peduru nüῦ i ugu a’ Iuda marüma itaegu.

      Peduru nüῦ i ugu a” Iuda iyaῦẽwagü.

      Peduru nüῦ i ugu a’ Iuda marü  tiῦewagü.

  1. Pedro disse que Hilda iria embora.

Peduru nüῧ iugu a’ Iuda tiῦega.

Peduru nüῧ niu a” Iuda yeguma rü itiῦ.

Peduru nῦῧ iugu Iuda rü itiῦega.

 

DIAS DA SEMANA

YÜÜ     ARÜ     WÜI                                                    segunda-feira

Yüü      arü      tare                                                      terça-feira

Yüü      aru      tamae’pü                                             quarta-feira

Yüü      aru     ãgümücü                                              quarta-feira

Yucuacu                                                               sexta-feira

Tchawürü                                                               sábado

Yüü                                                                        domingo

                       NÚMEROS NATURAIS.

0= tauuma                                            11=Tacutüwa arü wüi

1= wüi                                                   12=Tacutüwa arü tare

2= tare                                                   13= Tacutüwa arü tamae'pü

3= tamae’pü                                          14= Tacutüwa arü ãgümücü

4= ãgümücü                                          15= Wüicutüe'pü

5= wüime’pü                                         16= Naicutüwa arü wüi

6= naime’wa arü wüi                            17= Naicutüwa arü tare

7= naime’wa arü tare                            18= Naicutüwa arü tamae'pü

8= naime’wa arü  tamae’pü                  19= Naicutüwa  arü  ãgümücü

9= naime’wa arü  ãgümücü                  20= Nguünecutüe'pü

10= ngume’pü

CALÉNDARIO DO ANO.

Janeiro=         tcho ‘ni arü ĩgü =                     migração de peixe

Fevereiro=     tetchi arü yigü =                        tempo de cai marí

Março=           pucü arü tauemacü =               mês de chuva

Abril=              mucü arü ngaü =                      meio de alagação

Maio=             nieãtchi =                                   vazante

Junho=           unü arü tauemacü =                  mês de friagem

Julho=            e’neacü arü ĩgü =                       migração de filhote de periquito

Agosto=         tori arü tauemacü =                    mês de tracajá

     Setembro=      bawe  arü  tauemacü =                 mês de tartaruga

     Outubro=           naiyüü arü ügü =                     época de saúva sair do buraco e voar

Novembro=        mucü arü  bainagü =              repiquete ou enchente

Dezembro=            toriacü arü  ĩgü =                 migração de filhote de tracajá

NOME DAS PARTES DO CORPO HUMANO.

Cabeça=                   naeru                                           peito=     naremü

Boca=                       na a’                                              costa=     nacawe’

Nariz=                     naraü                                              pênis=     natchane

Orelha=                  napatchinü                                   vagina=     natcharee

Cabelo=                  nayae                                         olho =      na'etü                                                         

Braço=                    natchacüü                                 seio=      nayiü           

Mão=                      na’me’                                        ombro=     naãtü         

Dedo=                     na’me’tchane                            rosto=     natchametü         

Unha=                     napatü                                       virilho=      natamü   

Perna=                    napara                                        língua=      conü

Coxa=                      naperema                                   labio=       nabera

  Pé=                          nacutü                                      coração=     maüne                                                                       

Barriga=                  napütüwe                                   pulmão=     putchia'           

Pubiano=               nacuma                                         intestino=     naünüta  

Umbigu=                naãpetünaã                                   dente=        napüta

Testa=                     nacatü                                           axila=        napacüü

Pêlo=                      na'taa'                                             testicúlo=      napüü'tcharee

Cílio=                       na'tchinaetü                                   pescoço=      nanaã

Bexiga=                  wiyatee                                            veia=           taruma

Sangue=                 nagü                                                anu=           namaca

Estômagu=             tüe                                                    glande=     napüera

Clitóri=                    naraütcharee                                    figado=       naca  

Pestana=                naãcatü    

            

PARLENDA

Orawe na taiya rü mai’cu cüῧ   nagonagü,

Tchiῧ tchiῧ owaru paneca.

Cuiati rü tcha'tü

doü'cü i tchapere  inibugü.

 

Corre cutia e dia de noite

debaixo da cama da dona Maria.

TRAVALÍNGUA

Trava língua é um texto, em prosa ou verso, que se caracteriza pela dificuldade que se tem de pronúcialo sem tropeço, sem travar língua.

Cucutü rü cutchara

Cugütaegu ni' ĩ pucutü

Cucuna rü tautüῧ

Nacacutü i tatügu.

..................................................................................................................................................

Tchatü nagu'cutü

erü tcha'tü nanawü'cutü

Rü Ngecüna arü pitchana

Cütchanarüῧ nabacana.

....................................................................................................................................

Disse você ou não disse o que eu disse que você disse?

Porque se você disse, o que eu não disse que você disse

que disse você?

 

WIWIRUTCHA ARÜ CAÜῧ

Wiwiwi i wiwirutcha.  ( bis)

Rü mamata  toü  nüῧ   taoo’ama

I toriüna i wiwirutcha. (bis)

Waiamawa arü ngaümawa

Toümana  naãpaweru.

...........................................................................................................................................

                                              ÃTAPE ARÜ WIGAE

Ãtape   rü  nangeme’

Ãtape   rü  nangecutü

Nhuãcü  ni’ ĩ   na  înaguü  I  popayanewa.(bis)

...........................................................................................................................................

                                               TCHUETANA  ARÜ  WIYAE

Tchurutchuru   i    tchuetana

Ãtape  arü  no’ẽ   ni’ ĩ.(bis)

Nhaã     weri  nairaütchi.

 

                                             

TCHORE ARÜ WIYAE

Tchore rü   name   ni’ ĩ

Tchütacü   naenagü

Rü   yawa   nanha 

Nüma   rü   namaῧ

I nata’a anacüwa

I mureru arü ngaünecüwa.

     1º    EWARE   ARÜ   WIYAE

Eware   eware  tatchiῧ  tatchiῧ

Nawatürü     nawatürü  tanatü  tüῧ  pogüῧ

Ya  o’i  o’i   o’i  ya   yo’i   yo’i   yo’i.

        2º   EWARE ARÜ WIYAE

Duῧῧgü  rü  Magüta  naca'  ni' ĩ

Ewarewa Yo'i  napogüῧ

Nhemaca'   ni' ĩ  nhama i naanewa

Nhemaca'   ni' ĩ  nunamaẽῧ.

 

ESTUDO DE CONHECIMENTO DE PLURAL (gü)

 

Airugü                   ĩpatagü                duῧῧgü

Cachorros              casas                  pessoas

..............................................................................................................................

Nguetanüῧgü                     maünegü                                         feneẽcügü

Estudantes                      corações                                             caçadores

......................................................................................................................................

ESTUDO DE CONHECIMENTO DE SINGULAR.

 

Airu                                      ĩpata                                           duῧῧ

Cachorro                              casa                                           pessoa

...........................................................................................................................................

Nguetanüῧ                                      maüne                                        feneecü

Estudante                                       coração                                        caçador

.......................................................................................................................................

As  palavras termina com sílaba () isso é plural.

As palavras não terminadas com (gü) isso é singular. Na língua ticuna

Exercício= puracügü 

1. Escreva 3 palavras com plural.

Penawügü     tamae’pü     naguῧ i deagü  plurauãῧ

................................................................................................................................................................................................................................................................................................

 

2.escreva 3 palavras com singular.

Penawügü  tamae’pü    naguῧ i deagü  i  tchĩguraaῧ.

..............................................................................................................................................

................................................................................................................................................

Nas sentenças a seguir, temos o verbo precedido de dois argumentos: o primeiro indica o agente; o segundo, o paciente, o resultado, o objeto da ação:

A  ordem  S O V

EX: Maria pacara iü ga ine.

................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................

Maria fez cesto ontem.

................................................................................................................................................

Damiãῦ airu nima’.

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

Damião matou o cachorro.

................................................................................................................................................

Yuaῦ nifeneẽ i nhuma.

................................................................................................................................................................................................................................................................................................

João foi caçar hoje.

................................................................................................................................................

Iria rü  Mariyatchi idau.

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

Iria catou piolho da  Marisa.

................................................................................................................................................

 

Buῧ  nanayau  ya nuta.

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

O menino pegou a pedra.

................................................................................................................................................

PALAVRAS BÁSICAS USADAS NO COTIDIANO

Bom dia

Boa tarde          Numaẽ. Singular /Numagüe-Plural.

Boa noite

Cunama= até logo/ para uma pessoa.

Penama= até logo/ para varias pessoas.                                                                                                              Cuta’acüwa’e?= quer alguma coisa?                                                                                                                    Taa’cü ni ‘ ĩ i cuega?= Como é seu nome?

Ngü= sim

E’na / o’ena= é mesmo

Tchanawa’e= eu quero

Tchauega=meu nome

Tama /Ta’u= não

Tauma= não tem

Nanhema= tem/tinha

Yema= aquela

Yima= aquele

Tcho’rü= meu/minha

Tchaa’ma= eu tinha esposa

Tchaãte= eu tenha esposo

Itchapuracü= estou trabalhando

Tchaunatü ega= nome do meu pai

Tchaueega= nome da minha mãe

Puracüwa tchaῦ= eu vou trabalhar

Tchuneẽwa tchaῦ= eu vou pescar

Ngu’wa tchaῦ= eu vou estudar

Feneẽwa tchaῦ= eu vou caçar.

Cugütaewa tchaῦ= eu vou jogar bola.

Wiyawa tchaῦ= eu vou urinar

Woe’wa tchaῦ= eu vou defecar

 Pewa tchaῦ= eu vou dormir

ῦanewa tchaῦ= eu vou passear

Guῦ memareῧ= Toto bém

Moẽütchi= muito obrigado

Pa a tchaüpetü= com licença

Tchataãẽ= estou feliz

Nhiã= vamos

Nheta= onde

Nhugu= quando

Nhetacüã’qui’ ĩ?= de onde você é?

Taa’cüne ni’ ĩ curü iâne?= qual a tua cidade?

Nhure curü taunecü?= quantos ano você tem?

Curü ngu’?= seu escolaridade?

Taa’cü curü puracü?= seu profissão?

Cua’ma’?= você tinha esposa?

Cuãte?= você tem marido?

Taa’cü ni’ ĩ i cunatüega?= como é o nome do seu pai?

Taa’cü ni’ ĩ i cueega?= como é o nome da sua mãe?

Cuãe’ya e’na?= você tem irmã?

Cuãeneẽ e’na?= você tem irmão?

Nhure cunawa’e?= quantos você quer?

Nheta cuῦ?= onde tu vai?

Taa’cü icuü?= o que você esta fazendo?

Ca’na?= que tal

Taa’cü gora ni’ ĩ?= que horas são?

Nhuregu naãtanü?= quanto custa?

Cuname?= você gostou?

Cunawa’e?= tu quer/você quer?

Cutaiya?= você esta com fome?

Quita’wa?= você está com sede?

Cuyata?= você está com sono?

Quipa?= você está cansado?

Nhure?= quantos?

Te’e?= quem?

Te’e maã?= com quem?

Nhecurü’ücü?= qual dele?

Nhe ẽrüüe?= qual dela?

Cupetchaῧ?= você quer dormir?

Cumuῦ?= você tem medo?

Cuane?=Você tem vergonha?

VERBO MATAR (MA’)

Pronome pessoal      prefixo pessoal              marca de objeto.  Raiz

    Tchama               { tcha}( a){ ma’}    /           Tcha ( ya) { ma’}        EU  MATO

     Cuma                   cua ma’         /                cu ya ma’                     tu matas

     Nüma                      na a ma’      /                na ya ma’                    ele mata

     Ngima                     i a ma’     /                     i ya ma’                      ela mata

    Toma                      ta a ma’     /                    ta ya ma’                   nós matamos

    Pema                      pe a ma’     /                     PE ya ma’               vós matais

    Nümagü                 na a ma’        /                  na ya ma’                 eles matam

    Ngimagü              i ya ma’             /                 i ya a ma’                  elas matam

VERBO EM TICUNA

Prefixo                                                          marca de                                          raiz

Pessoal                                                         objeto                                     

VERBO TRABALHAR =PURACÜ

Tchama                                                 tchapuracü                                eu trabalho

Cuma                                                    cupuracü                                    tú trabalhas

Nüma                                                    napuracü                                 ele trabalha

Ngima                                                   ipuracü                                    ela trabalha

Toma                                                    tapuracüe                                nós trabalhamos

Pema                                                    pepuracüe                               vós trabalhamos

Nümagü                                               napuracüegü                          eles trabalham

Ngimagü                                              ipuracüegü                              elas trabalham

NOMES DE QUELÔNIOS.

Bawe= tartaruga

Tori= tracajá

Cupetchu= aiaça

Ngaiyare= mata- mata

Dotchi= perema

Ngobü / ngabü= jabuti

 

NOMES DE ANIMAIS DE PENA.

Aitcha                         =                                                             azulão

Barü                            =                                                           japó

Cowa                            =                                                          maguari

Carupa                         =                                                          coroca

Cooü                            =                                                          cancã

Caure                            =                                                         japiim

Cutchara                         =                                                        saracura

Dawü                                =                                                      gavião real

E’ne                                  =                                                      periquito

Ẽ ῦ                                    =                                                      corta –água

Îyü                                    =                                                      gavião

I’turi                                 =                                                        bem-te-vi

Ngoü                                 =                                                      arara

Ngu’nü                              =                                                        mutum

Nguga                               =                                                        inambu

Nhe’nü                            =                                                         cigana

Ngurucu                         =                                                            urubu

Muῦ                                         =                                                 beija-flor

Ota                                           =                                                 galinha /galo

õẽ                                             =                                                  maitaca

patu                                         =                                                   pato

pitchi                                        =                                                    pipira

puãca                                       =                                                    pica-pau

tica’                                           =                                                     ticuã

tcherecu                                    =                                                  curica

timacuru                                   =                                                   bico de brasa

ta’u                                             =                                                   tucano

tchiru                                          =                                                    andurinha

tchiῧtchire                                  =                                                    caracaraí

tchore                                        =                                                     jaçanã

tchoratchi                                    =                                                   ariramba

topatawa                                       =                                                 macucauá

to’õ                                                =                                                 gaiwota

türicu                                             =                                               alencó

weu                                               =                                                 papagaiu

yori                                                 =                                              megulhão

ngu’tchi                                          =                                                 sabiá

tere                                                =                                                 maracama

NOMES DE PEIXES

Arawiri                                             =                                               sardinha

Aicüma                                            =                                              piranha preta

Awe                                                 =                                               cascudo

Bu’re                                               =                                                 pacutinga

Cawiya                                           =                                                  curimatã

Cotchi                                             =                                                  pirabutão

Cuyucuyu                                        =                                                  cuiû

De                                                    =                                                 traira

De’tchi                                             =                                                   pirarucu

Eruma                                            =                                                    jatuarana

Owaru                                            =                                                    bodó

O’wa’                                              =                                                bodó sem custela

O caca                                           =                                                   acaraaçu

Orawana                                        =                                                    sulamba

O’ü                                          =                                      jejum

O’ẽ                                          =                                      pirarara

Omatcha                                 =                                      boto

Onacatchi                               =                                      arenga

O’ta                                        =                                      piau gogo vermelho

Pocu                                       =                                     pirapitinga

Pacu                                       =                                     paco

Paãta tchacüü                        =                                     braço de moça

Moni                                       =                                    madim

Nire                                        =                                    peixinhi

Ngetchi                                   =                                    pirapitinga

Taunü                                    =                                     jandiá

Tucunari                                 =                                   tucunaré

Tchuna                                   =                                    cará

Tchuraῦ                                   =                                     tchorã

U’peru                                     =                                      cangati

Ü’re                                        =                                       bacu reco

Yacuna                                  =                                        jacundá

Yuta                                            =                                  surumbi

Yorewa                                       =                                   peixe mucura

Waracu                                       =                                    aracu

Waire                                         =                                    jaraqui

Wainayu                                     =                                   peixe-cachorro

Wa’iamaraῧ                                =                                   bodó cachimbo

Wocu                                          =                                   bacu

 

                                        NOMES DAS FRUTAS

 

Arutchu                                      =                              arroz

Bere                                         =                               cubiu

Barü                                         =                               cupui

Bora                                        =                                maracujá

Borua’                                     =                                 baeaba

Ca’                                           =                                 pama miudo

Cau’ta                                      =                                  jutai

Cape                                        =                                  café

Carãbora                                 =                                  calambola

Coü                                              =                                            caju

Cowi                                             =                                            bacuri asperu

Cupu                                            =                                             cupuaçu

Comacoma                                   =                                            camo- camo

Cumana                                       =                                             feijão

Dü                                                =                                            patuá

Dauri                                            =                                           buriti- graúdo

Irimawa                                       =                                             limão

Ĩtü                                               =                                               pupunha

I’tcha                                          =                                               tucumã

Iru                                               =                                               bananinha

E                                                =                                                janipapu

Matchitchi                                  =                                                maxixi

Maga                                         =                                                manga

Meraῦ                                        =                                                melão

Me’ẽ                                          =                                                 pimenta

Naranha                                   =                                                  laranja

Natchicü                                   =                                                  jutaizinho

Ngautü                                         =                                      ucuúba

Nge’ma                                         =                                      pama graúdo

Nge’tchi                                          =                                     sorva

Nhoõ                                               =                                     castanha

Nguma                                           =                                      abate

Ngumari                                          =                                     umarirana

Ngu                                                 =                                     macambo

Oratcha                                          =                                     goiaba

Ote’re                                             =                                      sapota

Pama                                            =                                        ingá

Pocuri                                            =                                       bacuri liso

Po’i                                                 =                                       banana

Popaya                                           =                                       mamão

Poῦtchire                                      =                                       fruta-pão

Puü                                              =                                        pepino silvestre

Taü                                               =                                         abiu

Taue                                              =                                        araçá

Tãyirina                                         =                                        tangerina

Tautchicü                                   =                                         abiurana

Tetchi                                        =                                          umari

Tema                                        =                                            buriti

Tua                                           =                                          tacuarí

Tütchi                                        =                                         pé de jabuti

Tumatchi                                   =                                         tomate

Tchapere                                  =                                         cacau

Tchawü                                    =                                          milho

Tchinü                                     =                                          abacaxi

Tchiã                                        =                                         mapati

Ü’ta                                         =                                         urucum

Waira                                      =                                        açaí

Wiriwa                                     =                                        biriba

Yaca                                       =                                         graviola

Yãbu                                       =                                        jambu

Yomeru                                  =                                         tapereba

Yurumu                                   =                                        jerimum

Dema                                      =                                        manixi

Wocu                                =                                          inajá

Orapara                            =                                        marajá

Murawari                          =                                       muriari

Tcha’türaῧ                        =                                        focinho de quati

Witchi                                =                                         uixi

Ngo’üerü                          =                                       cabeça de arara

A’ime’                               =                                        mão de onça

Caure                               =                                        ingai

.Tcho'watchii                    =                                       mapati do mato

Tcha                                =                                         arara tucupi

                NOMES DE ANIMAIS MAMÍFEROS.

AI’TÜ                                          =                              ariranha           

Airu                                            =                               cachorro

Ai                                               =                               onça

Airuwe                                      =                               peixe- boi

Airumacütchii                           =                               onça d’agua

Caruneru                                =                                carneiro

Copiwara                                 =                                capivara

Cowü                                        =                                 veado

Cowaru                                    =                                 cavalo

Cuati                                        =                                 quati

Cutchi                                     =                                  porco

Cuata                                      =                                  cuata

Nacü                                       =                                  anta

Naitchi                                     =                                 tatuaçu

Nhaĩ                                        =                                  porco espinho

Mai’cu                                     =                                  macaco

Maiã                                       =                                   lontra

Nge’e                                      =                                  guariba

Ngawü                                    =                                  quexada

Nga                                          =                                 paca

Ngowa                                    =                                  mucura

Ĩçü                                          =                                   tatu

Tchigu                                    =                                  cutia

Tchatü                                    =                                  tamanduá

Tchü’ri                                        =                                        morcego

     Tchiriri                                        =                                        macaco leão

To’ü                                            =                                        macaco-prego

Püwi                                           =                                        cutiara

Powi                                           =                                        preguiça

ῧca                                              =                                       rato

Ome                                            =                                       macaco barrigudo

Queture                                       =                                       maracajá

Woca                                          =                                        boi

Wo’ẽ                                            =                                       preguiça real

Wocari                                         =                                       macaco acari

Yaü                                             =                                        quatipuru

O’rewa                                        =                                         mambir

OBJETO INCORPORADO: OBJETO QUE ESTÁ DENTRO DO VERBO.

 

Ex: tchaüpata =eu     faço      casa.

1º p.eu         fazer casa

Cu üwemü = você fez comida.

2ºp.você fazer comida.

      Na ü e’ mu                   =                    ele fez remo.

3º p.ele        fazer     remo.

       Tcha gai’tchiru                       =              eu costuro roupa.

1ºp.eu             costurar  roupa.

      Quitcheweῧ             =              você abri canoa.

2ºp.você         abrir         canoa.

        Natchauweῧ        =         ele pinta cano

3ºp.ele            pinta             cano.

EXERCÍCIO - PURACÜGÜ

Produção de palavras do objeto incorporado do verbo e identifique da pronome pessoal ,verbo e objeto.

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

                                             NGUE       ARÜ   ORE

Wüi                ga              yatü            rü         nanaü            ga           ngue.

Rü                 nüü            ningu         ga            ngue            rü           nagu                  nayatchuneẽ.

Rü                 nanatchu’u                 ya           de´tchi           rü           tomacatchi.

Rü                 inangugu                     ga           Me´reecü       rü          taüwemu

ga                 nama’.

 

                                            TRADUÇÃO       P/ L     P.

HISTÓRIA DA CANOA

Um homem fez canoa.

Ele aprontou a canoa e foi pescar nela.

Ele pescou pirarucu e tambaqui.

Quando chegou me’reecü, a mulher dele preparou a comida. 

                           EXERCÍCIO - PURACUGÜ

1º) fazer um circulo em volta da palavra (rü) que(e) ou marca de tópico(assunto).

2º) escrever(v) embaixo da palavra verbo.

3º) escrever(s) embaixo da palavra que é sujeito.

4º) escrever (o) embaixo da palavra que é objeto ou palavras que são objetos.

NOME DE MADEIRAS

Aura                                             =                       anauira

Arupane                                       =                       louro

Atama                                          =                       matamata da restinga

Aucü                                            =                       arapari

Ãderuba                                       =                       andiroba

Bae                                              =                       cutieira

Bübüri                                          =                       maçaranduba

Cawichi                                        =                       cauvixi

Copumuri                                      =                      capinuri

Cupauwa                                      =                      copaíba

Cumatchiwa                                 =                      paracuuba

Dene                                             =                      paijuaru

E                                                   =                      jenipapo

Ngautü                                         =                      ucuúba

Itauwa                                            =                     itaúba

Inamui                                            =                     louro-inamuí

Mawü                                             =                     puxurirana

Maüüwa                                    =                                       maúba

Macucuuba                               =                                        macacaúba

Menecü                                     =                                        pau-brasil

Muruweta                                  =                                        tento

Nhomane                                   =                                       carapanauba

Nhoõ                                          =                                       castanha

Ngautü                                       =                                       ucuuba

Ocayuwa                                    =                                       cedro

Oteretchicü                                 =                                       sapotarana

Poene                                         =                                       coquita

Putchiri                                       =                                        puxuri

Pucüre                                        =                                        muirapiranga

Piranhera                                    =                                         piranheira

Taütchicü                                    =                                         abiurana

Te’ra                                            =                                         sucupira

Tcha                                            =                                          taniboca

Tchawü                                        =                                         mulateiro

Tche’e                                          =                                         acapu

Tchi                                    =                                    matamata da terra firme

Towaréῧῧ                           =                                    louro-chumbo

Towari                                =                                    pau-d’arco

Tu’                                      =                                    cedrorana

Türüne                                =                                    castanha de macaco

Uatchiwa                             =                                    açacu

Yocariwa                             =                                    jacareúba

Yure                                    =                                    marupa

Waiyawena                         =                                    castanha de paca

Wariiwa                               =                                    guariuba

Wotchine                             =                                    samaumeira

 

ATIVIDADES PRÁTICAS.

  • Maria pacara iü ga  ine.

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

Maria fez cesto ontem.

b) Bucü na matchi nango’.

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

O menino come  carne.

  1. o’i    norü    uimaã   natae.

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

Vovô vendeu a sua farinha.

D) Me'cürana rü Atchigücütchi idau.

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

Me'cürana catou piolho  de Atchigucü.

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

  1. Papa rü türewa nanatchau ya  ngue.

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

Papai pintou a canoa no porto.

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

  1. Buῧgü     rü     türewa     naaiyagü.

................................................................................................................................................

As crianças tomaram banho no porto. 

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

SÍLABAS (rü) com seu significado.

1(rü)= é para fazer sentido.

2(RÜ)= é uma palavra que aparece no inícios das frases.

3(rü)= abre uma história ou assunto isto é uma marca de tópico.(assunto).

Exemplos: faãtchiruü.

Mereecü     nanatchuu     ya     de’tchi    rü     tucunari.

Dereecü  rü  Taremücü  wairawa   naĩ.                 e

Moturawa   na’catchatae y   poῦ   rü     curitchi.

Rü     nüῧ   ningu  ya  ngue.

Rü     numague   pa  tchamucugü. então

Rü     yeguma  na cü pa  pü.

Yatü   rü   nanaü  ya  yima  ngue.                         Marca de

Wui   ga   nguneῧgu  rü   Moẽ feneẽ wa   naῦ.  tópico

Tchama   rü  moῦ ta   powaewatchaῦ.

WERBUGÜ = VERBOS

ESTUDO DOS VERBOS Werbugü arü ngu’ =

      Características dos verbos em Ticuna.

1º Os verbos apresentam, em seu início, uma marca que indica pessoa (prefixo pessoal).

Werbugü rü deagü i mue’pücüna nawae’ῧ i ta’cü i ngupetüῧ i üῧ. Ngematürü inawae’ῧ i norütama i  ĩ’ῧ. Werbu rü de’a arü we’ãtchiẽẽruῧ ni’ ĩ.   

        Cua’ãtchiruῧgü = exemplos

Napuracü

Natchibü

1º Werbugü nanawa’egü nüῧ i unetaῧ duῧῧ iwerbugü arü ügü i ngemaῧ.

 cua’ãtchiruῧgü = exemplos

( tchama)     tchapuracü  tchatchibü     tchapowae    tchame     tchipa

(Cuma)         cupuracü      cutchibü        cupowae        cume        quipa

(nüma)        napuracü        natchibü       napowae        name        nipa

(ngima)       ipuracü            itchibü          ipowae            ime          iyapa

(tüma)        tapuracü          tatchibü        tapowae         tame        tipa 

(tomagü)   tapuracüegü    tatchibüegü  tapowaegü    tamegü    tipaegü

(yiemagü)  tapuracüegü    tatchibüegü  tapowaegü    tamegü    tipaegü

(pemagü)   pepuracüegü   petchibüegü  pepowaegü pemegü    pipaegü/pepaegü

(nümagü)   napuracüegü   natchibüegü  ipowaegü    imegü        iyapaegü

(tüma)        tapuracüegü   tatchibüegü   tapowaegü  tamegü     tipaegü

 

Tomagü (563)- 1º. Duῧῧgü (1ª DG i iüütchiῧ) - Tüῧ niücutchi tee ide’ae rü tümaẽgü nüῧ inüẽ, notürü tama guanemaã. (‘nós exclui ( 1ªP.PL. Exclusiva) – inclui quem fala e alguns que ouvem, mas não todos’)

Yiemagü (6644) – 1ª Duü’ῧgü (1ª. DG Tüῧ i’ücutchiῧ.) -Tüῧ niücutchi tee ide’ae rü guanema nüῧ inügüẽẽ (nós que inclui (1ª .P.PL. Inclusiva); inclui quem fala e todos os que ouvem’.

 

        Os verbos em Ticuna apresentam uma estrutura que é a seguente:

Magütagawa i werbugü nanawae’güῧ na nhuãcü ya ngugüῧ.

Naῧpa norü ügü  +   Natchuma’ã   +  Norü gu’wa

(Prefixo)                      (Raiz)                   (Sufixo)

 

WERBUGÜ

Naῧpa i norrü ügü

(Prefixo

   Natchuma’ã

    (Raiz)

Norü gu’wa

(Sufixo)

1ªD.     tcha

             tcha

             tcha

             tcha

             tchi 

     puracü

     tchibü

     powae

     me

     pa

 

 

2ª        cu

            cu

            cu

            cu

            qui

Puracü

     tchibü

     powae

      me

      pa

 

 

3ª       na

           na

           na

           na

           ni

puracü

      tchibü

      powae

      me

      pa

 

 

3ª D NGa. ( NGIMA)

           i

           i

i

           i

           iya

 

 

       puracü

       tchibü

       powae

       me

       pa

 

 

Naῧpa norü ügü

(prefixo)

Natchuma’ã

(Raiz)

Norü gu’wa

(Sufixo) (s)

3D. ngetchaãcü

1ª De’ae  ta

                  ta

                  ta 

                  ta

                  ti  

 

 

     puracü

     tchibü

     powae

     me

     pa

 

1ª DG        ta

                  ta

                  ta

                  ta

                  ti

 

     puracü

     tchibü

      powae

      me

      pa

    e – gü

    e – gü

           gü

           gü

      e - gü      

2ª DG       pe

                  pe

                  pe

                  pe

                  pi      

                  pe           

      puracü

      tchibü

      powae

      me

      pa

     e – gü

     e  -  gü

            gü

            gü

     e – (gü)

 

 3ªDG        na

                   na

                   na

                   na

                   ni

 

puracü

       tchibü

       powae

       me

       pa

      e – gü

      e –  gü

             gü

             gü

      e – (gü)

 

3ªDG         NGa.

                   i

                   i

                   i

                   i

                   iya

 

puracü

       tchibü

       powae

       me

       pa

 

 

       e – gü

       e – gü

             gü

             gü

       e – (gü)

 

3DG.NGETCHAῧÃCü

De’ae      ta

                ta

                ta

                ta

                ti

 

 

 

       puracü

       tchibü

       powae

       me

       pa

 

         e – gü

         e – gü

               gü

               gü

          e – (gü)           

 

Os verbos podem precisar ou não de complemento, para poderem ter sentido completo.

Os verbos que não precisam de complemento são chamados de verbos intransitivos.

Os verbos que precisam de complemento são chamados de verbos transitivos.

 

Werbugü rü nanawa’e nama’ã uru tama ya ngueẽῧ i ngema ore i megüῧ.

Werbugü i tama nanawa’e i norü ngueẽ ngema ni’ ĩ ya namaã i ca’üne i werbugü i ĩtrãyitchiwugü (intransitivos).

 

Werbugü rü nanawa’e i norü ngueẽruῧ ngema ni’ ĩya namaã i ca’ῧne i werbugü i trãyitchiwugü (transitivos).

 

Werbugü ĩtrãyitchiwugü (verbos intransitivos)

Cua’ãtchiruῧ = Exemplos

Napuracü        nipa              tchigo            (Tuma)             tigo

Name               nida’we       quigo             (tomagü)          tiyi

 

Werbugü i trãyitchiwugü ( verbos transitivos)

     ... ?  nima’

     ... ?  niu

     ... ?  nadau

 

Werbugü i trãyitchiwugü ( transitivos )

Cua’ãtchiruῧ = Exemplos

 

  1. Ai nima’

             (ῧ) marca do complemento

             (aiῧ) complemento

 

  1. Yatü nayama’ ya ai.

              (ya) marca do complemento

 

  1. Yatü nü nadau ya ai.

               ()  marca de coplemento

 

  1. Yatü naca’ nadau ya ai.

                (ca’)  complemento de verbo

 

  1.  Ngiã nüna tadaugü i torü naane.

                 (na) complemento do verbo

 

 

 

 

 

 Alguns verbos intransitivos em Ticuna apresentam mais de uma raiz.

Nümaῧtchigü i werbugü i ĩtrãyitchiwugü (intransitivos) i Magütagawa nanawa’e wüi arϋ yeera inatchuma’ã.

 

Cua’ãtchieẽruῧ = Exemplos

Naῧpa norü ügü =

prefixo(s)

Natchuma’ã = Raiz

Natchuma’ã = Raiz

Tradução para Língua Portuguesa

              na

yu                      petü

‘passou pulando’

              na

de’a                   petü

‘passou falando’

              na

turu                   petü

‘passou fazendo barulho na canoa’

              na

cucu                   petü

‘passou fazendo barulho’

              na

go                      petü

‘passou correndo

              na

ngu                     petü

‘passou caindo’

              na

daune                 petü

‘passou remando devagar e em silêncio’

Alguns verbos intransitivos podem ter mais de um prefixo.                                                                Nümaῧtchigü i werbugü i ĩtrãyitchiwugü (intransitivos) nüῦ nangema i to i norü ügü.

 

 Cuaãtchiẽẽruῧ = Exemplos

Naῧpa norü ügü

Naῧpa norü ügü

Natchuma’ã

Tradução para Língua Portuguesa

           na

           Ru

      duῧ

‘ele se transformou em pessoa/virou pessoa’

           na

           Ru

       bu

‘ele se transformou em criança/virou criança’

           na

           Ru

       me

‘ele ficou bom’

           na

           Ru

       yüü

‘foi dançar’

           na

           Ru

       to

‘se sentou/sentou-se’

(rü) naῧpa norü ügü nanawa’e i nacüma i tomaraῧ (urü: naῧpa i norü ügü i nüῧ i uῧ i to i nacümawa).

(pefixo que indica mudança de um estado para outro, de uma situação para outra, de uma posição

  para outra).

Werbugü i ĩtrãyitchiwugü (intransitivos) rü werbugü i trãyitchiwugü (transitivos) nüῧ nangemata i to i norü ügü.

Werbugü i ĩtrãyitchiwugü rü werbugü i trãyitchiwugü

Naῧpa norü ügü=Prefixo

Naῧpa norü ügü=Prefixo

Natchuma’ã=Raiz

 

                i

            Tcha

           wiyae

‘eu estou cantando’

( itchawiyae - werbu i ĩtrãyitchiwu)

 

Exemplos: tchama rü itchawiyae.

               i

            Tcha

            powae

‘eu estou pescando (com vara, caniço)’

(itchapowae – werbu i ĩtrãyitchiwu)

 

Exemplos: Tchama itchapowae.

             i

           Tcha

Wüatae

wüetae

‘eu estou escrevendo’

(itchawüatae/itchawüetae – werbu i ĩtrãyicthiwu)

 

Exemplos: Tchama itchawüetae.

            i

          Na

Wüatae

Wüetae

‘ ele está escrevendo’

(inawüatae/ inawüete – werbu i

Ĩtrãyitchiwu)

 

Exemplos: Nüma rü inawüatae.

            i

          na

            ü

‘ele está fazendo,

(inaü – werbu i trãyitchiwu)

 

Exemplos: Ta’acü ta inaü ya De’pütacü?

 

  (i)-naῧpa i norü ügü i unetaῧ iugüῧ ingupetüῧ.

 

 

Norü  gu’wa

(eẽ) ‘causativo’

Werbugü i causativomaã:

1ª Mecüracü fez Mepü’üna chora.

      a) Mecüracü na-na-ü Mepü’ünaῧ naaueẽ

                      na 3ªD,    na marca de complementp,   ü v.fazer,   eẽ causativo.

b) Mecüracü rü Mepü’ünaῧ naaueẽ.

C) Mecüracü ngiῧ naaueẽ i Mepü’üna.

d) Mepü’üna rü Mecüracü ngiῧ naaueẽ.

Mecüracü (i) fez Mepü’üna gosta dele mesmo (i)

Tautchaῧ de’agü (possibilidades)

  1. Mecüracü rü Mepü’ünaῧ na nügüwa’eẽ.

 

 

  1. Mecüracü nanaü Mepü’üna nügü tüῧ            nanheẽ

                                                                                                                         nangeẽῧ                                                                                               

 

  1. Mecüracü rü Mepü’üna nüῧtama tange’eneta.

 

1 Mecüracü: aquele que tem rabo (cauda) bonito (a). Barücüã: clã de jápo.

2 Mepü’üna: aquela que tem formato redondo de fruto bonito. Arucüã: clã de Avaí.

3 Indicação de co-referência. Co-referência: aquilo que possui a mesma referência, isto é mesma coisa uo pessoa referida na linguagem. (Nüῧ i uῧ i nügü taeguῧ ide’a.

 

4 Mecüracü (i) fez Mepü’üna gostar dele. (J). (= de um outro)

Tautchaῧ i de’agü (possibilidades)

 

  1. Mecüracü nanaü Mepü’üna yimaῧ nangeẽῧ.
  2. Mecüracü nanaü na Mepü’naῧ natoguewae’ẽῧ.
  3. Mecuüracü nanaü na Mepü’üna yimaῧ tange’ẽῧca’.

                                                                                                         Finalidade

 

 

5) Mepü’üna fez Mecüracü gostar dela.

Tautchaῧ i de’agü (possibilidades)

 

a) Mepü’üna inaü Mecüracü ngemaῧ inge’ẽῧ.

b) Mepü’na Mecüracü itoguewaẽẽ.

 

 

 

 

  1. Mepü’üna Mecüracü itoguewaẽẽ.

 

 

marca de

  •  

 

 

*Mepü’üna Mecüracü ngemaῧ tange’ẽῧ. (tama tautchaῧ i de’agü) (Impossibilidade; sentença impossível em Ticuna)

 

 

6) Mepü’üna fez Mematüna olhar Mecürana.

Tautchaῧ i de’agü (possibilidade)

 

  1. Mepü’üna inaü na Mecüracüῧ nadawenüῧ i Mematüna.
  2. Mepü’üna Mematüna idawenüe’ẽῧ Mecüracüῧ.

 

 

Müῧ iuῧ ide’a nügümaã i yauyeῧ; to i ngemaῧ inü duüῧ i tama ngematamaῧ unetaῧ.

(Indicação de referência separada. Referência separada: a coisa ou pessoa referida não é a mesma; a                                                            referência é outra. 

 

Mematüna: aquela que tem cor, pinta bonita. Aicüã (clã de onça).

 

 

Tchama tchadawenü                                                                     yiemagü tadawenügü

Cuma cudawenü                                                                             pemagü pedawenügü

Nüma nadawenü                                                                            nümagü nadawenügü

Ngima idawenü                                                                               ngimagü tadawenügü

 

 

 

 

 

 

TCHECU                                                                                  FLAUTA

 

 

 

 

 

 

 

 

6

5

4

3

2

1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6

5

4

3

2

1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

     

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

I da wenüẽẽῧ                 Olóvio

 

3  5    4      4      6

5  6    5      4      4                     Geno, Damião.

 

 

7) Mecüracü fez Waparacü olhar Mepü’üna.

a) Mecüracü nanaü na Waparacüῧ nadawenüeẽῧ Mepü’ünaῧ. (Nidia)

 

                                              3ªD                                            olhar

 

 

b) Mecüracü nanaü na Waparacü Mepü’ünaῧ nadawenüẽῧ. (Batista)

 

                                                                3ªD                                            olhar

 

 

c) Mecüracü rü Waparacüῧ namu na Mepü’ünaῧ nadawenüῧ. (Iracy)

d) Mecüracü nanaü Waparacü Mepü’üna nadawenüῧ. (Pepi)

e) Mecüracü rü Waparacüῧ Mepü’ünaῧ nadawenüeẽῧ.

f) Mecüracü rü Waparacü Mepü’ünaῧ nadawenüeẽῧ.

 

 

 

Waparacü: aquele que tem perna preta. Cowacüã: (clã de maguari).

 

 

 

 

 

*Mecüracü na Mepü’ünaῧ nadawenüeẽῧ.

 

(tama tautchaῧ i de’agü) (Impossibilidade; senteça impossível em Ticuna). 

 

 

 

 

Ngiã nüna tadaugü ya nataa’ i capaῦwa

                              1ªp.plural                                   locativo

 

 

 

                                                                                                                                

Frases retiradas dos cartazes e das camisetas

Ngiã itanapoῧ i nainecü i maῧῧ. (vamos defender a floresta viva.)

 

 

Wamücü rü capaῦwa rü meama nayae i nanetü

                  Massa de terra preta

 

 

Massa de terra preta, na terra preta, na terra empoçada a plantação cresce/de modo/bem bonito.

No que diz respeito à massa de terra preta, na terra empoçada a plantação.

 

Inügü rü maῧ arü ügüruῧ. (Construtores da vida e dos pensamentos).

                                        (fazedores)

 

 

 

8)Mepü’üna fez Mecüracü olhar Mematüna.

 

a)Mepü’üna inaῧ na Mecüracü Mematünaῧ nadawenüeẽῧ. (Geno)

b)Mepü’üna inaü Mecüracü nadawenüῧ Mematünaῧ. (Dorateia)

c)Mepü’üna inaü na  Mecüracüῧ rü Mematüna nadawenüῧ. (Sime)

d)Mepü’üna inaü   Mecüracüῧ nadawenüẽ’ẽῧ. (Damião)

 

 

9)Depütacü causou a Mepü’üna o ver Mecüracü matando cobra.

a)Depütacü Mepü’üna namῦ iadauãῧ na Mecüracü ãtape na iama’ãῧ. (Nazareno Sampaio)

 

 

                  mandar                                                        ver

 

 

iadauãῧ: iyadauãῧ

                                         Marca do complemento

 

iama’ãῧ: iyama

matar

 

 

 

 

 

 

b)Depütacü nanangupetüẽẽ na Mepü’üna itayadaῧ ya Mecüracü ãtape imacü. (Sidney)

 

Nüma inayama’ ya ãtape.

 

Tüma itayama’ ya ãtape.

 

Ngima iyama’ ya ãtape.

 

Ngima iyama’ ya ãtape. ( Ela matou a cobra)

 

 

 I yama                                                                               Flauta

 

 

 

Ngima iyama’ ya ãtape. (Ela está matando a cobra)

 

I  ya  ma’                                                                     Flauta

 

 

 

 

 

 

 

6

5

4

3

2

1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2     5       6                               

                   Processo, ação em

                    Desenvolvimento.

 

 

 

 

10) Depütacü causo a Mecüracü o ver Mepü’üna matando cobra.

Depütacü fez Mecüracü ver Mepü’üna matando cobra.

Depütacü obrigou Mecüracü a ver Mepü’üna matando cobra.

Depütacü Mecüracüῧ namῦ iyadauãῧ na Mepü’üna ãtape iyamaãῧ. (...maῧ)

Depütacü Mecüracüῧ namῦ na iyadauãῧ na Mepü’üna ãtape iyamaãῧ. (Iracy)

EXERCICIO DE EXPERIÊNCIA

Depütacü madou eu ver a morte da cobra.

Depütacü tchoῧ namῦ na itchadauῧ ya ãtape a yucü.

 

Depütacü madou você ver a morte da cobra.

Depütacü cuῧ namῦ icuyadauῧya ãtape a yucü.

 

Depütacü madou Mecüracü ver a morte da cobra.

Depütacü Mecüracüῧ namῦ na iyadauãῧ ya ãtape a yucü.

 

Depütacü madou ver a morte da cobra.

Depütacü Mepü’ünaῧ namῦ na iyadauãῧ ya ãtape a yucü.

 

Depütacü matou a cobra.

Depütacü ãtapeῧ nima’.

 

Depütacü está mantado a cobra.

Depütacü ãtape inima’.

 

Depütacü gagu i Mepü’üna rü Mecüracüῧ idau na ãtape iyama’ῧ.(Faustino).

 

 

11)a- Vovô criou a onça.

      b- Hitória do vovô criador de onça.

      c- O vovô causou a criação da onça.

      d- Vovô fezMecüracü criar a onça.

 

 

Magütagawa

11) a- O’i ai tanayaẽẽ. (Nazareno Sampaio)   

        3ªD                             criar

          O’i ai nayaẽẽ. (Geno)

                                       criar

 

          O’i  nanayaẽẽ ya ai. (Olóvio)

 

      3ªD            marca                             criar

                           de coisa

 

 

O’i rü  nanayaẽẽ ya ai. (Zacaria)

 

            3ªD                                criar

 

 

   O’i  ai nayaẽẽcü. (Wilson).

 

 

           3ªD                                    criar

 

 

           Ai tanayaẽẽ ya  o’i. (Damião)

 

 

      3ªD                                   criar

 

O’i  rü ai nanayaẽẽ. (Iracy)

 

 Yatü ya powaecü. (que pesca, pescador)

 

O’i ai nayaẽẽcü. (vovô que é criador de onça)

 

11) b- O’itchiga ya ai nayaẽẽ. (Zacaria)

 

História                   3ªD        causativo                                       nominalizador

 

                O’i  ga ai nayaẽẽcü. (Geno)

                criar                                    causativo

                O’i ga aiῧ yaẽẽcü arϋ ore. (Damião)

Aitchiga ya o’i nayaẽẽcü. (Erudes) (História da onça que o vovô criou)

Onça         História       3ªD              criar

O’i ya ai arü yaẽẽ tchiga. (Iracy) (História do criador da onça, o vovô).

                                          Pósposição

Ore i o’i arü na ai nayaẽẽã. (Arlindo)

                                           (?)Nominalizador, completude do ato acontecimento.

 

Mecüracü nanaü (Waparacü)

Mepü’ünaῧ nadawenüῧ.

Mecürana inaü i pacara.

 

 

TRABALHO DE GRUPO

Tamanho do grupo: máximo de 5 grupos.

Tarefa: imaginar: imaginar um diálogo em que apareça – ( ã ).

Ei pa Peduru, taa’cümaã ni’ĩ ya Mecüracü tcho’ni inayauῧ?

-Tarapamaã ni’ĩ inayauῧã.

 

 

 

Ei Pedro, com o quê o Mecüracü pegou peixe?

-Ele pegou com tarrafa.

 

Taa’cüruῧ ni’ĩ i ngema popera?

-Ngema popera rü Maliriaãῧ ni’ĩ.

 

Tama tchamaã nüῧ niu na taa’cütchiga yiĩῧ, notürü tchona nüῧ nacua’ãtchiẽẽãῧ.

 

Marü ena tama inangu yima muturu, name ni’ĩ na inanguẽẽãῧ.

 

GRUPO 1

1.Nge’ta taῦ ya cunatü ? (Artemio)

R: Tifene’eãῧ dautchitagu. (João)/ ῧpa itafene’eãῧwa.

Tifene’eãῧ.

ãῧ ação-acontecimento que se repete-periodicamente

 I – ta – fe - ne’ - e - ã - ῧ  - wa

2    6      6     5      5   4    6     2

 

 

 

Itafene’eãῧῧwa.

 

2. Nge’ta naẽ taῦ i buῦ? (Beto)

R: - Nuã tarüwãtaῧãῧ. (Nazareno)

 

Ta – rü – wã – ta - ῧ - ã - ῧ

3      4       3      4     6   3    3

 

3.Tatücü ya cue? (Mendison)

R:-Papa tüῧ naduraῧẽẽãῧ.(Ezequias)

 

na duraῧ ẽẽã  ῧ

  2     4    26  45  3  3

  2     3    4    22   2  2

 

4. Ngecü ni’ĩ o’e Beto? (João)

R: Gua erü naaῦãẽẽãῧ. (Beto)

na   ãῦ   ã   ẽ   ã   ῧ

  4   66   2   3   3   3

 

 

5. Tacüῧ cudau dautchitawa cuῦgu? (João)

R:  Ãtape cururuacü tüῦ inayauãῧ.

 

 I   na   yau   ã    ῧ

2     4     56   3    3

 

 I  na   yau   ῧ   ã   ῧ

3    4     56   6   3   3

 

 

 

 

GRUPO  2

Batista Campo

Sime Eduardo

Dorateia

Antelmo

Sidney

 

Ngeta ni’ĩ a Yo’i ga napogüãῧ i duῧgü, pa tchaunepü?

R: Ewarewa ni’ĩ a Yo’i ga napogüãῧ.

Taa’cümaã i napogüãῧ i ngema duῧῧgü, pa tchaunepü?

R: Rü tüemaã ni’ĩ ga napogüãῧ.

 

na   po   gü   ã   ῧ

  6     5     6    6   4

 

Metchacureῧcü pescou repetidas vezes (periodicamente) sardinha no lago.

Metchacureῧcü nata’awa arawiri tüῧ napogüῧ.

 

COMPONENTE

Reinaldo

Nazareno Pereira

Iracy

Maria Dias

 

1-Ngeta enanecü ῦãῧ pa tchorü ngueruῧ?

2-O’ena tchama rü Riu yi Yaneruwa netchaῦãῦ.

1-Metchacureῧcü rü Goecüna naca rü nhanarügü tacüca’ ni’ĩ  pa Goecü cuῧ naãῦtchigaãῦ?

2-Oe’na tchoῧ naãῦtchigaãῧ rü cutchaanemare reca’ ni’ĩ  ngürümare tchoῧ naãῦtchigaãῧ.

1-Atchigücü powaewa naῦgu rü nanapogüãῧ i tcho’ni.

2-Nataa’wa ni’ĩ napogüãῧ.

 

NACÜMA NA NHUÃCÜ MEã CUWÜETAEῧ I TICUNAGAWA

 

GUTCHAῧGÜ

1.Nawa ta nanhema i wüetaruῧ (til) urü e’na tama na nüῧ a uῧca’ i namaraῧwa a u’ῧ i de’a

i ngema naῧpa ya wüi ya namatü (m,n,nh,ng) wüi i ngematama i iraῧ i de’atchipe’e i inüãῧwa

i nüῧ nangemaῧ i cua’ (significado) {morfema}.

 

Exemplos = cua’ãtchiruῧ

 

            Na/ane

                                  3ªduῧῧ

 

 

            Na/ane

n  namaraῧwa

 

            tama

m  namaraῧwa

 

 

            nhunha/ῧ

 

  • namaraῧwa

 

 

Tama nangema i wüetüruῧ (til) i ngeta ngema naga rü namaraῧwa i ya uῧwa ngeta i nangemaῧwa ya

(m,n,nh,ng) i ngematama i de’atchipe’eacüwa, marütama nangema (nawa i  m,n,nh,ng) na ngemaãcü

ya naĩ ya namatü ya (a, e, i, o, u, ü) rü nüetchama tama nüῧ nangema i naga namaraῧwa ya uῧ.

 

Exemplos = cua’ãtchiruῧ

 

            Naane

                                   namaraῧwa

 

 

 

2.         Wüine ya namatü (a, e, i, o, u, ü) ya namaraῧwa ya uutchine rü naweama nangemagu

ya daa namatü ya (m, n, nh, ng).

            Naturü ya yima (a, e, i, o, u, ü) rü nhumatchi ya (m, n, nh, ng) rü tama ngematama i

            de’atchipe’ewa nanhemagu rü tanawüetüruῧã.

 

CA: Nawüῧ rü e’na tama i ngema wüetüruῧ naetüwa ya namatü ya (a, e, i, o, u, ü)?

Ngaῧ: Tanawü i wüetüruῧ (til) ngeta ya yima (a, e, i, o, u, ü) nüῧ nangemagu na namaraῧwa

naῦῧ, woetama ngeguma guῧguma namaraῧwa ya ῦgu, ngeguma tama yima namatü (a, e, i, o, u, ü)

arü naga nayau’gu.

 

Ca: Nhuãcü nüῧ i cua’ῧ na namaraῧwa nauῧ ya yima namatü (a, e, i, o, u, ü ) ?

Nhaῧ: Nüῧ taü na tanaüῧ i wüi cua’ãtchiruῧ, tanayauῧ i ngema i iraῧ de’atchipe’e i inüãῧwa i ngeta

inangemaῧwa ya yima namatü (m, n, nh, ng) ya namaraῧwa ya uῧne, rü nüῧ taü rü ta yima rü guῧ-

gutama namaraῧwa nau rü aicuma norütama yiĩ i ngema naga.

 

 

Cua’ãtchiruῧgü = Exemplos 

 

 

                                                                                         Naga i namaraῧwa uῧ i norütama i ĩῧ.

 

                  Tcha/ cua’/ tchaῧ/ neta

                                                                              à toa, sem motivo, fingido, falso

1ªD singular    saber         desejando

                                             Querendo

 

 

 

 

                                                             Naga i namaraῧwa a uῧ i norütama i ĩῧ.

 

Tchacua’tchaῧ

 

1ª D= norü wüi i duῧῧ 

3. Wüine ya namatü (a, e, i, o, u, ü) ya namaraῧwa ya uutchine ngeguma yima namatü

(m, n, nh, ng) ya namaraῧwa yauῧne weama uῧne i ngematama i iraῧ i de’atchipe’e i inüãῧwa

(morfema) rü iraῧ i deatchipe’e i ngearü inüãῧwa (sílaba).

 

Morfema: iraῧ i de’atchipe’e i inüãῧ.

Sílaba: iraῧ i de’atchipe’e i ngearü inüãῧ.

 

Ca: yima namatü (a, e, i, o, u, ü) ya naweama  ngemane ya namaraῧwa uῧne ya namatü

(m, n, nh, ng) ngematama i de’atchipe’ewa (morfema) ngemane urü e’na nawüetüruῧãῧ?

 

NGAῧ: tama name ni’ĩ nawüetüῧ ya yima namatü (a, e, i, o, u, ü) ngema i ngupetüῧwa,

Ya yima namatü (m, n, nh, ng) ya namaraῧwa ãgane i ngemaῧwa i ngematama i iraῧ i

De’atchip’e i inüãῧwa (morfema) rϋ de’atchipe’e i ngearü inüãῧwa (sílaba) nügümaã naigü.

Marütama nüῧ niu ya yima namatü (m, n, nh, ng ) namaraῧwa na ngemaῧca’  yima naĩ a

namatü   (a, e, i, o, u, ü) ya namaraῧwa uϋne rü narü nüecthama nügü iyaune i nagawa.

 

 

4.

a.  Wüine ya namatü (a, e, i, o, u, ü) rü nügücüwawa naĩ ya namatü ya yimarü’ünetama i

ĩῧne rü yima tare rü namaraῧwa tanaugü.

 

CUA’ÃTCHIRUῧ = EXEMPLOS

  ( duῧῧ)

“... rü ngürüãtchi niããῧ ga ore “ . (Pedro Inácio Pinheiro- Ngematücü – arϋ orewa- popera

                                                 i tchorü duῧῧgüca’ tchanu).

 

b. Nangema ta i to i nacüma: tare ya namatü (a, e, i, o, u, ü) rü nügücüwawa nangemagu

natürü wüi rü tama namaraῧwa nau ( rü taa’wa nau ngema ni’ĩ taa’wa ricatama naãga).

 

CA: Tacü ta i üῧ i ngema tare i natchiga i ngupetüῧwa?

Ngeta tayaücutchiῧ i wüetüruῧ (til) ngeta ta i tama ya ücutchiῧ i wüetüruῧ (til).

 

 

 

 

NGAῧ:  ngema nhaã ãgümücü ya  “a”wa tanawüetüruῧa’ ya tare ya namatügü (a, e, i, o, u, ü).

 

                      Ngema nhaã ãgümücü ya “b”wa tanawüta i wüetüruῧ (til) ngeta yima namatü

(a, e, i, o, u, ü) rü namaraῧwa iyaῦῧwa tanaü ta i ngema erü ngema i ngupetüῧwa rü tama

Nügü inayaῦga erü wüi ya namatü ya (a, e, i, o, u, ü) rü namaraῧwa nayaῦ rü naĩ rü taa’wa

nayaῦga.

 

C. Wüine ya namatü (a, e, i, o, u, ü) rü naweama nangemagu ya namatü (m, n, nh, ng) ya

namaraῧwa ya ῦῧne, ngema tama i iraῧ i de’atchipe’e i inüãῧwa (morfema) rü name ni’ĩ

na nüῧ i unetaῧ ya yima namatü rü na  namaraῧwa yaῦῧ urϋ e’na tama na nüῧ i cua’ῧca’

na tama ngematama ya ĩῧ i ngema de’a.

 

CUA’ÃTCHIRUῧ = EXEMPLOS

 

Ngema nangõ’ i tcho’ni.  ( o peixe come).

 

                                   Name ni’ĩ  i wüetüruῧ icutchi

 

Ngema nango’ i tcho’ni. (o peixe aparece lá)

 

5.  Ngema Ticunaga rü iniuegucüü nhama iwiyaeῧrüῧ ni’ĩ i ngema ore. Daunawa nayaῦ

rü nhatüwa nayaῦ i de’agü i ngema naga. Na nawa’e ni’ĩ  naca’ i ngu’ῧ i ngema na ngemaãcü

nüῧ i cua’ῧca’ i Ticunaga.

     Guῧwama rü ngema na iyaueguãtchicüüῧ rü tama nüῧ tauneta i wüetawa. Erü marütama

nüῧ tacua’ na ngeῧrüüῧ i oregu na iquide’aῧ.

CUA’ÃTCHIRUῧ = EXEMPLOS

   - “ Tchamanacü nucüma, nori, tchama – cüana? - tchoῦ  nangema ya tchaunatü.”

( Pedro Inácio Pinhero. Ngematücü – arü orewa – popera i tchorü duῧῧgüca’ tchanu)

 

 

 

 

            Natürü nangema ta i Ticunagawa i ore i nawa’eegaῧ na nüῧ i unetaῧ na iyauegucüüῧ

Na nüῧ i cua’ῧca’ i tacügu na iquide’aῧ erü nawüigu arü ümatüa’ rü tauacüma  nüῧ cucua’

Na to ide’a yiĩῧ.

 

CUA’ÃTCHIRUῧ = EXEMPLOS

Barü = cupui (6-6)

Barü = igaçaba (5-4)

Barü = japó (5-3)

 

 

 

Nangema i nümaῧ i tautcharuῧ na nüῧ unetaῧ i ngema norü ueguãtchicüü i wüetawa.

-ueguãtchicüü i daunawa = tom alto/

-ueguãtchicüü i nhatüwa = tom baixo \

-ueguãtchicüü i ngaῧwa = tom médio  ―

 

 

  a)bàrǜ = cupui (6,6)

    bàrü̅ = igaçaba (5,4)

    bàrü̕ = japó (5,3)

    bàrü̅ = tipo de sapo (5,4) comestível, grande, com perna longa.

   bàrü̕ = cobra (5,3) não venenosa 1,5 de comprimento.

 

 

b)bùré = cesto (4,1)

    bùrè = pacutinga (5,5)

    bùre̅ = planta que fornece tinta azul (6,5)

    bùre̅ = planta da espécie de cipó (6,5)

    bùre̅ = tipo de taboca ou matéria prima (5,4)

 

 

c)yìèma̅gü̅ =nós todos (6,6,4,4)

    yìè’ma̅gü̅ = fedorento (5,5,5,4)

 

    yì’èmàgü̅ = cheirosos, perfumados (6,5,5,4).

    yi̅èma̅gü̅ = aqueles(5,6,4,4).

 

d)yémà = lá (passado) (2,6).

    ye̅ma̅ = aquele(no passado) (4,4;3,3).

 

e)ngémà = lá (2,6).

    nge̅mà = aquele (3,5).

    ngèmà = aquela (4,6).

    ngémà’ = homem que não tem mulher (2,5).

    ngèma̅ = onça vermelha (5,3).

    nge̅ma̅ = árvore sem buraco no meio(4,4).

    ngèma̅ = fruta do tipo pamã graúdo (comestível) (5,3).

    ngéma̅ = não tem caminho (4,5).           homônimas

    ngéma̅ = chamar (4,5).

 

f)òtá = galinha (6,3).

    o̅’tà = piau (5,6).

    o̅’tàtǜ = pupunha amarela (5,6,6).

    óta̅ = barro branco (tabatinga) (4,5).          homônimas

    ó’ta̅ = cérebro (4,5).

    o̅ta̅ = que dá fruta também (5,5).

 

 

g)dè’á = água (5,2).

     de̅’à = fala (4,60.

     de̅ a̅ = ubim (3,3).

     dèa̅ = perfurar (6,3).

     dè’à’ = lamber a boca (6,6).

     de̅à’ = boca de peixe traira (4,6).

     dèà = boca vermelha (6,6).

     dèa̅ = bater de migau (6,4).

     déà = boca amarelo (2,5).

 

 

h)tà’ù = poraquê (6,6).

    tàu̅ = tucano (6,5).

    ta̅ù = nada (4,5).

    ta̅’ü = abiu (6,4).

    tà’ῧ = grande (5,4).

    tàῦ = não (5,5).        homônimas

    tàù = não (5,5)

 

i)nipà = ele está cansado (3,6).

   nípà’= ele abraça (2,5).

  nípá = ele está seco (2,2).

  nipa̅ = está cheio (3,3).

  nipà = está fofo (referido-se à macaxeira, à banana)(3,6).

 

 

 

 j) ngàῦ = sádio ou cheia (5,4).        homônimas

    ngàῦ = embriagar (5,4). 

 

 

    nga̅ῧ = resposta (4,6).

    ngàῧ = meio (5,5).

    ngà’ῦ = podrece (5,3).

    ngàῧ = amarrar (5,6).

 

 

    nga̅ῧ = crua (3,4).                 homônimas

    nga̅ῧ = emborcar (3,4).

 

    ngà’ῧ = descer (5,2).      homônimas

    ngà’ῧ = ralha (5,2).

 

 

    nga̅’ῦ = dar (4,1).              homônimas

    nga̅’ῦ = encontrar(4,1).

 

 

 

 

Ca: ngeῧrüῧ i namatüwa ya tomaraῧwa i norü um ya tchecuga na iyaueguãtchicüüῧ?

 

NGAῧ: Yima tchecu arü um nanawa’e na inaü’ῧ rü iĩtchie͂e͂ῧ na iyaueguãtchicüüῧ i nagawa.

Tchecuga arü um rü nanawa’e na iayaueguãtchicüüῧ i ngeguma ya uutchigu rü nagu ifegu ya

tchecu. Yima tchecu rü nanawa’e na woetama nüῧ nangema na nagaca’ nawa i ngu’ῧ.

Ngema na iyaueguãtchicüüῧ i naga rü nangema i nacüma na meaama nanuῧ i oregü. Na

ngemaãcü yiĩῧ rü ngema naga iyaueguãtchicüüῧwa ide’aῧãe͂wa ngemaῧ i wüi i cua’ ni’ĩ.

Ngema cua’maã  rü nanaü rü nüῧ nacua’ i iraῧ i de’atchipeegü i inüãῧ (morfema), rü oregü i

werbuãῧ rü guῧma i oregü i iyaueguãtchicüüῧwa.

 

 

Ca: Nhuguacü ta nüῧ i unetaῧ i Ticunaga i ümatüῧwa na iyaueguãtchicüüῧ?

 

NGAῧ: Ngiã nüῧ tauneta na iyaueguãtchicüüῧ i namatüwa ngema de’agü i tama meã ngo’ῧguῧwa

ricatama rü de’agü tanango’e͂e͂.

ANEXOS:

ORIGEM DO POVO TICUNA

 

Desde principio do mundo existia um homem chamado Ngu’tapa e sua esposa Mapana.

Ele sempre vivia caçando na floresta e sua esposa fica cuidando a casa e preparando a alimentação.

Este sujeito nunca teve paz com sua esposa, vivia em constante discussão por motivo de a mulher não poder gerar filho.

E um dia saíram para caçar com sua esposa. Quando chegaram ao lugar certo, Ngu’tapa agarrou a sua esposa Mapana e deu nela uma surra. Já que apanhara muito, desmaiou. Ngu’tapa aproveitou e a amarrou com cipó seus braços e pernas numa tacizeira, ficando nus, pernas e braços abertos.

Depois disso ele seguiu caminhado no caminho da caçaria. E Mapana ficou sofrendo. Vieram insetos para devorá-la. Esses insetos eram: cabas, formigas preta e outros, e Mapana seguia gemendo de tanta dor e pedia socorro.

No neste momento apareceu o pássaro chamado Cacam, que está pousado no galho da árvore, e cantava “co- co-coü, co-co-coü”. Mapana pedia socorro para ele, e o pássaro ouviu seu pedido, e se transformou em pessoa para salvá-la.

Cacam perguntou:

__ O que aconteceu com você?

Mapana respondeu:

__ Meu marido Ngu’tapa brigou comigo e eu apanhei muito e este me amarrou aqui!

Cacam desamarrou o braço direito e ela desamarrou a outro braço e as pernas. Depois disso, deram uma casa de caba para vingar aquela surra que ela havia levado e disse assim:

__ Esta casa de caba vou amarrar na beira do caminho, perto da casa onde ele sempre passa.  E ela ficou agradecida por ter recebido o favor que Caam lhe retribuira.

Mapana ficou muito feliz, e ela retornando a sua casa, chegou no perto e amarrou a casa de caba  na beira do caminho. Quando ele voltou de caçaria e chegou no lugar onde ele amarrou, Mapana não estava mais, só havia o lugar. Aí Ngu’tapa ficou muito furioso e disse:

__  Alguém salvou aquela feiura.

Pegou uma vara e começou a bater na beira do caminho. Procurando ela desesperadamente, e andou de volta para sua casa.

Chegou perto de sua casa, e bateu na casa de caba. Esta estourou e ferrou o joelho do Ngu’tapa. Ele caiu no chão gritando de tanto dor, pediu socorro da sua esposa, mas ela não atendeu, porque tinha muita raiva dele.

Mais tarde ela lhe atendeu e o levou, arrastando até a casa. Deitou-o numa rede, feita de fio de tucum, e gritando de tanto dor ficou até o amanhecer. Acordando, chamou sua esposa para observar a picada de caba no joelho. Este ficou transparente e inchado. Viu quatro pessoas que estavam aí produzindo artesanatos e disse:

__ Meu marido tinha quatro pessoas que estão aí produzindo seu artesanato. Ele falou: É sério mesmo?

Então pegue espinha e fure meu joelho e esprema pra mim Em seguida ela fez o que marido mandou. Furou o joelho e espremeu.

Deste ritual, ocorreram coisas impressionantes. Saiu do joelho a primeira pessoa que é a Aicüna. A segunda pessoa que sai é a Mowatcha. A terceira pessoa que sai é o Ipi. A quarta pessoa que sai é o Yo’i. E cada pessoa sai com seu artesanato.

Então esse conhecimento ou sabedoria e cultura, costume, arte e crença já vem dentro do joelho do Ngu’tapa. Depois disso passa pouco tempo para crescer e sempre o guerreiro e o caçador.

Quando eles e elas estão grandes o Y’oi pensou em organizar o mundo, a terra sempre escura fria só com pouca claridade, por motivo que tinha uma enorme sumaumeira (wone), fechava o mundo, por isso não entrava claridade na terra. Um dia Yo’i  e Ipi ficaram preocupados, pois tinham que fazer alguma coisa.

Pegaram um caroço de arara tucupi (tcha), e atiraram na árvore para ver se existia luz do outro lado. Através de um buraquinho, os irmãos enxergaram uma preguiça-real que prendia lá no céu os galhos da sumaumeira. Jogaram muitos e muitos caroços e assim criaram as estrelas. Mas ainda não havia claridade. Yo’i e Ipi ficaram pensando e decidiram convidar todos os animais da mata para ajudarem a derrubar a árvore. Mas nenhum deles conseguiu, nem  pica-pau. Resolveram, então, oferecer a irmã Aicüna em casamento para quem jogasse formigas de fogo nos olhos da preguiça-real. O quatipuru yaü tentou subir, mas voltou no meio do caminho. Finalmente aquele quatipuruzinho bem pequeno (taine), conseguiu subir. Jogou as sementes de pimenta queimosa que já a formiga de fogo e a preguiça-real soltou o céu. A árvore caiu e a luz apareceu. Taine casou-se com Aicüna.

Do tronco da sumaumeira caída na terra, formou-se rio Solimões.  Seus galhos surgiram outros rios e os igarapés. Quando a sumaumeira caiu, ficou ainda o toco (napüne). É a parte que fica na terra quando alguma árvore é derrubada. No toco da sumaumeira as folhas continuavam brotando. Isso preocupou Yo’i e Ipi, pensou e observar ou revistar o toco da árvore, pois a árvore poderia crescer de novo. Colocou sobre o toco um jabuti enorme para que ele comesse as folhas. Mas o jabuti não dava conta porque as folhas cresciam sem parar.

Então, os irmãos bem perto puderam escutar coração e ele ouviu a batida de coração de samauma: toc, toc,toc! Ele ainda estava vivo. Ipi tentou tirá-lo com machado, mas o coração pulou bem longe. Uma borboleta grande e pegou o coração e levou depois o calango e por fim ele foi parar com a cutia  e o Yo’i correr atrás até pegar e levou de volta, e colocou novamente no sol, e veio  a cutia. 

A cutia saiu correndo com o caroço. Levou, então, para plantá-lo no seu terreno. Depois de um tempo, nasceu uma árvore de umari (tetchi). Assim surgiu umari: do coração da sumaumeira. No dia seguinte o coração botou folhas, flores e frutos. As folhas pequenas, quando caíam no chão, viravam sapos pequenos. As folhas grandes viravam sapos grandes. As frutas também começaram a cair. A última delas se transformou numa moça belíssima, que se chamou Tetchi arü Ngu’i a última fruta do umari.

Ipi sempre ia juntar as frutas todos os dias, mas ela não caia. Um dia Yo’i foi juntar umari, ai àquela última fruta caiu no chão e se transformou em uma moça belíssima e ele levou para sua casa ser sua mulher. Quando chegou perto da casa, esfregou o corpo da moça e se transformou em formiga da flauta, e aquela flauta, ele guardou no teto da casa feito de palha de caranã.

Sempre cada noite deitava com ela na rede, feita de fio de tucum, brincando e fazendo amor com ela. Ipi ouviu a risada dela e fez a pergunta ao seu irmão:

__ Meu irmão com quem está brincando?

Yo’i respondeu:

__ Estou brincando com vassoura! 

Mas Ipi não acreditava.

No dia seguinte Yo’i saiu para caçaria no centro da floresta, Ipi aproveitou a procurar a sua cunhada no todo cantinho do quarto mas não conseguiu encontrá-la.

Ipi fez uma pegadinha e foi no porto, pegou acarazinho os peixinhos, e levou para o quarto e colocou o acarazinho na ponta do pênis. E dançando cantando tipo estrepite “tchautaracu-nhe, tchautaracu-nhe, tchautaracu-nhe, tchautaracu-nhe”

Neste momento ele ouviu uma risada no teto da casa aí, já ficou sabendo onde ela estava, e fez a continuidade de procurá-la e encontrou uma flauta de onde ela estava, pegou, sacudiu, caiu a formiga e se transformou em uma moça belíssima.

Ele meteu papo furado, ela caiu e fez amor com  Techi arü Ngu’i. Esta era mulher de Yo’i e logo ficando barriguda cheia de esperma do Ipi. Yo’i ficou muito assustado e furioso com seu irmão e com sua esposa e imediatamente tirou um pouco de esperma do Ipi, no útero dela e colocou no tronco de paxiúba barriguda. Por isso hoje em dia tinha paxiuba barriguda, mas ela ficou gestante de Ipi.

Passando nove meses, nasceu o bebê, e no momento do nascimento do recém-nascido, Yo’i chamou seu irmão para apanhar a fruta de jenipapo que fica bem no último galho na copa de jenipapeiro, para fazer a pintura corporal do bebê recém-nascido.

Mas quando Ipi subiu trepando no tronco de jenipapeiro, Yo’i castigou seu irmão e cada vez mais  ele começou a crescer, quase alcançando o céu. Isso foi o castigo do irmão dele. Ipi sofreu muito, mas ele conseguiu apanhar uma fruta de jenipapo, pegou a fruta e desceu da árvore mas não conseguiu descer porque no meio de tronco, havia um grande  obstáculo, uma  abacaxirana.

Mas ele conseguiu passar no obstáculo, porque naquela época e tempo da pessoa encantada, ele se transformou em tucandeira, trazendo o jenipapo na boca.

Depois encontrou outro obstáculo, um enorme cogumelo no tronco e conseguiu passar desse obstáculo e desceu na terra. E entregou para o seu irmão. Yo’i disse:

__Você mesmo dever ralar essa fruta. Então pegou o ralador feito de raiz de paxiuba e começou a ralar sem parar, sempre fazendo pergunta ao seu irmão que disse assim:

__ Até onde irmão.

Yo’i respondeu:

Até todo.

Ipi continuou ralando e  ralou, ralou, ralou até ralou a mão e seu próprio corpo automaticamente. Acabou o homem, sumiu e virou a massa de fruta de jenipapo. Ai a mulher mexeu com mão e misturou com toda a carne de Ipi.

La é o começo do povo Ticuna, é sagrado.

Depois a mulher tira borra e espreme e fica só sumo de fruta de jenipapo, isso é para pintura corporal de bebê que está recém-nascido, contra doenças e males após disso a borra de jenipapo jogou no igarapé de Eware.  A borra do jenipapo desceu pela água e foi parar num lugar com muito ouro. Depois tornou a subir, já transformando em peixinhos, numa grande piracema.

E Yo’i fez cerca feita de ripa de paxiuba e do acapu, e fechou embaixo e em cima do igarapé, para não fugir a borra de jenipapo que virou peixe.

No outro dia Yo’i foi olhar peixe e já tinha muito. No dia seguida Yo’i saiu de madrugada, se transformou em patinho (pupunari) foi olhar novamente os peixes e os matrixãs que já estavam grandes e bom de pegar. Yo’i retornou para sua casa e chamou sua esposa para auxiliar. Este voltou novamente no igarapé de Eware, e no meio desse tinha matrixã, uma delas com mancha de ouro na testa e o Ipi. Yo’i cumpriu sua missão, pegou caniço usando a isca o caroço de tucumã piranga maduro, colocou no anzol e puxou os peixes, quando caíam na terra viravam animais: queixada; caititu; anta; veado e muitos outros. É por isso que os animais têm dente fortes porque ele pegou com  tucumã piranga.

Aí Yo’i trocou a isca com macaxeira, e com essa isca os peixes se transformaram em gente.  Yo’i aproveitou e pescou muita gente como: Ticuna.  Ultimamente o matrixã que tinha mancha de ouro na testa não podia pegar e disse para sua esposa tomar um caniço e pescar para o teu macho. Esta pegou caniço e jogou, e fisgou um peixe que tinha mancha de ouro na testa. Era o Ipi. Ipi saltou em terra, pegou o caniço, pescou os Peruano e outros povos. Esse pessoal foi embora com Ipi para o lado onde o sol se põe. Da gente pescada por Yo’i descendem os Ticuna e também outros povos que rumaram para o lado onde o sol nasce inclusive os brancos e os negros são legítimo de semente de jenipapo.

Yo’i pensou de como fazer de classificação de organização social para essa pessoa e nessa autora pegou e matou jacarerana e fez caldeirada de numa panela de barro, quando apronto a caldeirada, chamou as pessoas junto para provar o caldo, ai cada pessoa que provou disse que era gosto de caldo de mutum, arara, galinha, japó, maguari, boi, burite, onça, taniboca, Avaí, quatipuru, inabu e etc. 

Aquela pessoa que disse assim, ficou com aquele clã. Assim foi, Yo’i fez a classificação de organização social dos clãs do povo Ticuna, para como se organizar o casamento, Se o Ticuna casou ou fizer amor com mesmo clã não pode, porque é primo (a) se não o filho sai deficiente, porque não respeita a regra da organização social.

E outra nação Yo’i identificou dizendo tu és Americano, Colombiano, Peruano e etc. E foi dizendo também a cada um de vocês, que falam diferentes línguas, costumes, crenças, culturas, artes e etc.

   Assim foi o surgimento e origem etnia Ticuna.

 

ORGANIZAÇÃO SOCIAL PARA O TICUNA

 

Desde origem do povo Magüta, existia organização social e parentesco. Depois de todos  seres humanos, os animais foram pescado pelo pai Yo’i. Matou uma jacarerana  e fez caldeirada com panela de barro.

Após estar pronta a caldeirada ou cozido de jacarerana, ele chamou uma pessoa para provar o caldo que o nosso pai Yo’i preparou, e na hora de provar o caldo, a pessoa gritou o seguinte grito: “tem gosto de caldo de mutum, maguari, japó, onça, jenipapo, buriti e etc”.

Aquela pessoa que gritou assim ficou com clã de daquele animal, que gritou.  Logo seguida, o Yo’i  fizeram a sua divisão de como pode se casar. Por exemplo, o clã de sem pena pode casar com pena, então isso é uma regra sagrada do povo Ticuna.

Portanto, se a pessoa casar com o mesmo clã, então fica com endogamia, também os filhos nascem, saem deficiente, e por isso deve respeitar essa regra, que é sagrada.

 

 

MUGÜ I DUÜῧGÜ I TICUNAGÜCA’

 

Norigucürüwatama nangema i mugü nügütanüῧgüca’ i duüῧgü i Magütagü. Nawena ga tanatü ga Yo’i na tüῧ napogüῧ i duῧgüewa rü naẽῧgü rü yeguma nayama’ ga wüi ga ngiri rü nanamura i tchuriwa.

Yemawena ga nanameῧ ga ngiri arü muraῧ rü wüieca’ nicatchigü ga duῧẽ na tüῧ nüῧ nadunetaẽẽtchigüῧca’ ga na’tüῧ ga tanatü ga Yo’i üῧ rü yema nüῧ tadunetatchigüῧ ga na’tüῧ rü nhatarügügü ga guema duῧẽgü rü nangu’nütüῧaca, cowatüῧaca, barütüῧaca, aitüῧaca, etüῧaca, tematῧäca.

Guema ga dua’tagü ga yemamaã  wagütanüe rü woema nagu tiãcuãgütchigü. Rü yemawena ni’ ĩ ga Yo’i  tüῧga nuutchiῧ na nhuãcü ta ni’ ĩ  tügümaã tia’magüῧ, tee ya nge’tchi’ie rü name na ãtchi’iemaã taamaῧ  rü yema ni’ ĩ ga wüi mugü Ticunagüca’.

Rü yeguma ni ’ĩ  ga tie’tchinagugüῧ i nhuma nhamaῧcüü i yüüwa nitie’tchinagugüῧ.

Rü ngegumatchi tügü arü womatchimaã taa’magu rü tümaacügü rü tiü’ü ngeguma tairagu rü ngemaca’  ni’ ĩ nüῧ i ngetchaῧ ῧ i mugü i u’tüῧ.